یکی از موارد بسیار مهم در حوزه های مغز و اعصاب فشار مغز است که به طور دقیق به آن فشار درون جمجمه intracranial pressure ICP گفته می شود. فشار درون مغز یا فشار سر موضوع بسیار مهمی است، زیرا بسیار از علایم سر دردهای بدون دلیل خاص و یا پیش درآمد بیماری های دستگاه اعصاب مرکزی ناشی از افزایش فشار درون جمجمه است.
به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناس انستیتو رزا مایند IPBSES، در بسیاری از اوقات، بالا رفتن میزان اندکی از فشار درون جمجمه ICP می تواند منجر به بروز سردرد های شدید همراه با علایم عجیبی شود. متاسفانه روانشناسان و پزشکان به دلیل عدم آشنایی دقیق به علایم و عوارض بالا رفتن خفیف فشار درون مغز و اینکه تنها تصورشان از فشار بالای مغز حالت های بحرانی آن می باشد، به اشتباه این سردردها را به میگرن migraine و یا سردردهای تنشی روانزاد psychogenous tension-type headache تعبیر نموده و برای فرد روان درمانی تجویز می کنند.
شناخت درست فشار بالای درون جمجمه و علایم آن در بیماران می تواند راهگشای حل طیف وسیعی از مشکلات سردردهای ایدیوپاتیک (بدون منشاء مشخص) idiopathic گردد.
فشار مغز چیست؟
فشار مغز یا فشار درون مغز intracranial pressure به فشاری اطلاق می شود که برای حفظ تعادل فشار درون جمجمه و مغز ایجاد می شود. این فشار به دلیل ایجاد شدن مایع مغزی نخاع cerebrospinal fluid CSF که درون مغز جریان دارد، ایجاد می شود.
مایع مغزی نخاعی از درون بطن های مغزی تولید شده و با یک جریان حرکت آرام در سرتاسر فضای درون جمجمه و نخاع جریان می یابد. با شناور شدن مغز و نخاع درون این مایع، وزن آنها کاسته شده و فشار به ساختارهای درون و داخلی مغز و نخاع وارد نمی آید.
همچنین وجود فشار در مغز و مایع مغزی نخاعی نوعی حفاظت فیزیکی و ضربه گیر در برابر شوک های فیزیکی وارده از محیط و یا به واسطه حرکات تند و ناگهانی بدن محسوب می گردد.
در صورتی که فشار درون مغز بیش از حد بالا باشد، ممکن است باعث آسیب دیدن بافت های مغزی شود. این شرایط ممکن است در بیماری هایی مانند سرطان مغز، عفونت های مغزی و یا آسیب های تروماتیک مغزی TBI رخ دهد.
علائم فشار درون مغز شامل سردرد، تهوع، استفراغ، تغییرات در دید و حتی کاهش هوشیاری هستند. درمان این شرایط با تخلیه CSF و یا جراحی ممکن است صورت گیرد.
انواع فشار در مغز
برای درک بهتر فشار مغز یا فشار درون جمجمه ای ICP بهتر است با انواع معروف فشارهای درون مغزی آشنا شویم:
الف) فشار داخل جمجمه (ICP):
این فشار نشان دهنده فشار درون جمجمه است و معمولاً بین 5 تا 15 میلیمتر جیوه است. افزایش این فشار ممکن است به دلیل بیماری هایی مانند تروماهای سر، سکته مغزی، عفونت های مغز و حتی توده های مغزی رخ دهد.
ب) فشار خون داخل جمجمه (CBP):
این فشار نشان دهنده فشار خون درون جمجمه است و معمولاً بین 60 تا 90 میلیمتر جیوه است. افزایش فشار خون داخل جمجمه ممکن است به دلیل بیماری های قلبی، انواع سکته های مغزی، عفونت های مغز و حتی توده های مغزی رخ دهد.
پ) فشار پروکسیمال (PP):
این فشار نشان دهنده فشار درون شرایین پروکسیمال است و معمولاً بین 80 تا 120 میلیمتر جیوه است. افزایش این فشار ممکن است به دلیل بیماری هایی مانند فشار خون بالا، سکته مغزی و عفونت های مغزی رخ دهد.
ت) فشار دیاستولیک (DP):
این فشار نشان دهنده فشار درون شرایین دیاستولیک است و معمولاً بین 60 تا 80 میلیمتر جیوه است. افزایش این فشار ممکن است به دلیل بیماری هایی مانند فشار خون بالا، سکته مغزی و عفونت های مغزی رخ دهد.
میزان طبیعی فشار مایع مغزی نخاعی درون جمجمه
میزان طبیعی فشار درون مغز بین 7 تا 15 میلیمتر جیوه برابر است. اما اگر فشار درون مغز بیش از این مقدار باشد، ممکن است به سلامتی مغز و عملکرد آن آسیب برساند.
بالا رفتن فشار مغز گاهی تا انداز 1 تا 2 میلی متر جیوه در مواقع تنش و یا صبح امری نرمال است، اما در صورت عدم بازگشت به دامنه نرمال می تواند خطرساز باشد. در حال حاضر طبق دستورالعمل های صریح انجمن های تخصصی جراحی مغز و اعصاب ایالات متحده امریکا، فشار مغز تا زیر 20 میلی متر جیوه نرمال محسوب می شود.
در صورتی که میزان فشار مغز از 20 تا 30 میلی متر جیوه باشد به آن وضعیت فشار مغز بالا elevated ICP می گویند. موارد نیازمند مداخلات جدی از فشارهای مغزی بالای 40 میلی متر جیوه هستند.
علایم فشار مغز بالا
فشار بالای مغز علایم مشترکی با بسیاری از بیماری های مغز و اعصاب دارد. بنابراین، شناخت این علایم به ما در تشخیص درست و ارجاع به جراحان مغز و اعصاب کمک بسیار زیادی می کند. به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناس انستیتو رزا مایند IPBSES، در حوزه های روانشناسی و مشاوره تشخیص فشار مغز خارج از حیطه تخصص و اختیارات روانشناسان است. اما در صورت وجود علایم و عوارض در مراجع، به جای آغاز روان درمانی، لازم است وی را به جراحان زبده مغز و اعصاب ارجاع دهیم.
بنا بر نظر متخصصان نوروساینس، علایم رایج فشار مغز عبارتند از:
- سردردهای شدید و پایدار که به داروهای مسکن رایج جواب نمی دهند.
- سردردهای شدید که صبح هنگام بیداری بیشترند به گونه ای که گاه بیمار به دلیل سردرد از خواب بیدار می شود.
- مشکلات بینایی
- حالت تهوع و استفراغ
- احساس کاهش هوشیاری
- تغییرات رفتاری
- احساس ضعف بدنی
- سرگیجه
- مشکلات تکلمی
- مشکلات جابجا شدن، حرکت کردن و راه رفتن
- مشکلات حفظ تعادل
- سرگیجه
- کاهش انرژی
- خواب آلودگی
علل بالا رفتن فشار مایع مغزی نخاعی در مغز
دلایل بسیاری برای بالا رفتن فشار مایع درون مغز وجود دارد. فشار درون مغز ممکن است به دلیل علل مختلفی از جمله افزایش تولید و یا کاهش جذب مایع مغزی، ورم مغزی، عفونت، تروما، تشکیل توده مغزی، بیماری های عروقی و ژنتیکی و … افزایش یابد.
اما در بسیاری از اوقات هیچ دلیل موجه و قانع کننده طبی در مورد وضعیت ایجاد کننده افزایش فشار مایع مغزی نخاعی درون مغز مشخص نمی شود که به آن فشار مغزی ایدیوپاتیک می گویند. روند بررسی علل فشار بالای درون جمجمه پیچیده بوده و شامل آزمایش مایع مغزی نخاعی از طریق کشیدن آب نخاع lumbar puncture، معاینات دقیق طبی، بررسی شرح حال بیمار، تصویر برداری های MRI و CT اسکن می باشد. تمامی این موارد توسط متخصصان و جراحان مغز اعصاب صورت می گیرند.
راه های کم کردن فشار مغز و درمان فشار بالای درون جمجمه
توصیه می شود که در صورت بروز هرگونه علائمی که به فشار درون مغز اشاره دارد، به سرعت به پزشک متخصص مغز مراجعه کنید. همچنین، رعایت سبک زندگی سالم و مصرف منظم داروهای پیشنهاد شده توسط متخصصان و جراحان مغز و اعصاب، می تواند به کاهش فشار درون مغز کمک کند و از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.
فشارهای مغزی تا ۵ میلیمتر جیوه به طور معمول با استفاده از داروهایی که توسط پزشک تجویز شده اند، کاهش می یابند. همچنین، از تغییرات در سبک زندگی lifestyle مانند کاهش مصرف نمک، ورزش منظم و رعایت تغذیه سالم نیز می توان به عنوان راهکارهای پشتیبانی استفاده کرد. در صورت نیاز، جراح مغز و اعصاب شما ممکن است اقدام به انجام جراحی برای کاهش فشار درون مغز کند که عمدتاً این کار برای فشارهای مغزی بالای 40 میلی متر جیوه مطمح نظر قرار می گیرد.
روش های عمده درمان فشار بالای درون سر عبارتند از:
الف) داروهای کورتیکو استروئیدی:
این داروها با کاهش التهاب و تورم درون مغز، فشار درون مغز را کاهش می دهند.
ب) تخلیه مایع مغزی نخاعی:
با استفاده از ادخال سوزن های بسیار ظریف و خاص به محل خاصی در بدن، مایع مغز نخاعی تخلیه می شود و فشار درون مغز کاهش پیدا می کند.
پ) جراحی و شانت گذاری:
در برخی موارد، جراحی برای کاهش فشار درون مغز لازم است. این جراحی ممکن است شامل تخلیه مایع سفید مغز، حذف بافت های مغزی آسیب دیده و یا ایجاد گردش خون بهتر درون مغز باشد.
در جراحی های شانت گذاری، جراح مغز و اعصاب با قرار دادن لوله های بسیار ظریف درون فضای بطنی مغز با استفاده از شیرهای تخلیه اتوماتیک اقدام به تنظیم فشار مایع مغزی نخاعی درون سر بیمار می نماید. انتهای دیگر این لوله ها به جریان خون و یا حفره شکمی منتهی می شوند.
ت) کاهش فشار خون:
در برخی موارد، فشار خون بالا می تواند باعث افزایش فشار درون مغز شود. کاهش فشار خون با استفاده از داروهای خاص، ممکن است به کاهش فشار درون مغز کمک کند.
ث) کاهش استرس:
استرس می تواند باعث افزایش فشار درون مغز شود. استفاده از روش های کاهش استرس مانند مراقبه meditation و یوگا، ممکن است به کاهش فشار درون مغز کمک کنند.
کشیدن آب نخاع
منظور از فرآیند کشیدن آب نخاع یک جراحی سرپایی outpatient است که توسط جراح مغز و اعصاب برای نمونه گیری از مایع مغزی نخاعی CSF و نیز کاهش فشار مغز انجام می شود.
برای کشیدن آب نخاع lumbar puncture LP، ابتدا بیمار به صورت خوابیده و با پشت سرش بر روی یک تخت محکم قرار می گیرد. سپس، پزشک یک سوزن نازک، بلند و تیز را با دقت و احتیاط فراوان در ناحیه کمری در فضای مابین دو مهره کمر lumbar وارد فضای درون نخاعی می کند.
این سوزن به طور کامل به داخل فضای آب نخاع فرو می رود و با کشیدن کمی از مایع آب نخاع، به جمع آوری آن در یک لوله پلاستیکی اقدام می گردد. در صورت نیاز، مقدار بیشتری از مایع آب نخاع می تواند کشیده شود. کشیدن مایع مغزی نخاعی هم با هدف تشخیص نمونه برداری، سنجش فشار مغز و هم کاهش فشار درون جمجمه انجام می شود.
پس از کشیدن مایع، سوزن از بین پوست و بافت های نرم بیمار خارج می شود و محل ورود سوزن با چسب و باند پوشیده می شود. پس از انجام این روش، باید به دقت و به همراه توصیه های پزشک پس از آن عمل شود.
