کارکردهای اجرایی مغزی از توجه و حافظه تا ترک اعتیاد و رفتار گله ای

به طور کلی منظور از کارکردهای اجرایی executive functioning یا عملکرد اجرایی  executive function مجموعه ای از مهارت های ذهنی است که شامل حافظه کاری، تفکر انعطاف پذیر و خودکنترلی می شود. ما هر روز از این مهارت ها برای یادگیری، کار و مدیریت زندگی روزمره استفاده می کنیم.  بروز هرگونه مشکل در کارکردهای اجرایی می ‌تواند تمرکز concentration، پیروی از دستورالعمل ‌ها و کنترل احساسات را دشوار کند.

به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناس متخصص هوش مصنوعی، برخی از افراد عملکرد اجرایی را به عنوان “سیستم مدیریت مغز” the management system of the brain توصیف می کنند.  دلیل چنین تعریفی این است که مهارت ‌های موجود در کارکردهای اجرایی به ما اجازه می‌ دهند تا اهداف، برنامه‌ ریزی و انجام کارها را تعیین کنیم.

 وقتی افراد با عملکرد اجرایی دست و پنجه نرم می کنند، در خانه، مدرسه و زندگی بر آنها تأثیر می گذارد. کنترل شناختی های شناختی موجود در مجموعه توانمندی های کارکرد های اجرایی در اعتیاد addiction، اختلال بیش فعالی کمبود توجه attention deficit/hyperactivity disorder،  اوتیسم autism ، و تعدادی دیگر از اختلالات سیستم عصبی مرکزی central nervous system CNS مختل می شود . 

پاسخ ‌های رفتاری محرک ‌محور که با یک محرک پاداش‌ دهنده خاص مرتبط هستند ، تمایل دارند بر رفتار فرد در اعتیاد مسلط شوند. به همین دلیل بسیاری از رویکردهای نوین درمانی متمرکز بر اصلاح کارکردهای اجرایی با استفاده از توانبخشی عصبی شناختی هستند.

تعریف کارکردهای اجرایی چیست؟

در علوم شناختی  cognitive sciencesو عصب روانشناسیneuropsychology ، کارکردهای اجرایی (که در مجموع به عنوان عملکرد اجرایی و کنترل شناختی cognitive control نامیده می شود) مجموعه ای از فرآیندهای شناختی هستند که برای کنترل شناختی رفتار ضروری است. این امور انتخاب و نظارت موفقیت آمیز رفتارهایی که دستیابی به اهداف انتخابی را تسهیل می کنند.

کارکردهای اجرایی شامل فرآیندهای شناختی اساسی مانند کنترل توجه، بازداری شناختی، کنترل بازدارنده، حافظه کاری و انعطاف پذیری شناختی است.

کارکرد های اجرایی پایه شامل مواردی منفرد و مبنایی هستند که به طور معمول به تنهایی عملکردی مستقل دارند. کارکردهای اجرایی سطح بالاتر نیاز به استفاده همزمان از چندین کارکرد اجرایی اساسی دارند و شامل برنامه ریزی و هوش سیال (مواردی مانند استدلال و حل مسئله) می شوند.

کارکرد های اجرایی به تدریج در طول عمر یک فرد توسعه یافته و تغییر می کنند و می توانند در هر زمانی در طول زندگی فرد بهبود یابد. افزون بر این، این فرآیندهای شناختی می توانند تحت تأثیر نامطلوب رویدادهای مختلفی قرار گیرند که بر یک فرد تأثیر می گذارد.

هم آزمون‌های عصب روان‌شناختی همچون آزمون استروپ stroop test و هم مقیاس ‌های رتبه‌ بندی همچون فهرست رتبه ‌بندی رفتار عملکرد اجرایی  برای اندازه ‌گیری عملکردهای اجرایی استفاده می‌شوند.  این ارزیابی ها معمولاً به عنوان بخشی از یک ارزیابی جامع تر برای تشخیص اختلالات عصبی و روانی انجام می شوند.

کنترل شناختی و کنترل محرکstimulus control ، که با شرطی سازی عامل و کلاسیک مرتبط است، نشان دهنده فرآیندهای متضاد (به ترتیب درونی در مقابل بیرونی یا محیطی) است که بر سر کنترل رفتارهای برانگیخته فرد با هم رقابت می کنند. 

به ویژه، کنترل بازدارنده inhibitory control برای غلبه بر پاسخ های رفتاری محرک (کنترل محرک رفتار) ضروری است. عملکرد درست قشر پیشانی frontal cortex مغز لازم است اما صرفاً برای عملکردهای اجرایی کافی نیست.  برای مثال، هسته دمی و هسته ساب تالاموس نیز در میانجیگری کنترل مهاری نقش دارند.

حوزه های مسئولیت کارکردهای اجرایی در زندگی چیست؟

طبق بررسی های تخصصی، تاکنون سه حوزه اصلی عملکردی اصلی برای کارکردهای اجرایی شناسایی شده اند که عبارتند از:

1. حافظه کاری working memory
2. انعطاف پذیری شناختیکه تفکر انعطاف پذیر نیز نامیده می شود  cognitive flexibility
3. کنترل بازدارنده (که شامل خود کنترلی self-control است)

افزون بر موارد فوق الذکر، عملکردهای اجرایی مسئول بسیاری از مهارت ها هستند که مهمترین آنها عبارتند از:

• توجه
• دقت
• تمرکز
• سازماندهی، برنامه ریزی و اولویت بندی
• شروع کارها و تمرکز روی آنها تا تکمیل
• درک دیدگاه های مختلف (که به عنوان نظریه ذهن theory of mind هم شناخته می شود)
• تنظیم احساسات emotion regulation
• خود نظارتی self monitoring (پیگیری کارهایی که انجام می دهید)

به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناس انستیتو رزا مایند، مهارت‌های عملکردهای اجرایی معمولاً در اوایل کودکی و تا سال‌های نوجوانی به سرعت رشد کرده و تا اواسط دهه 20 زندگی به رشد خود ادامه می دهند. وقتی بچه ها کوچکتر هستند، برخی ممکن است برای مدتی از همسالان خود عقب بمانند. با این حال، با افزایش سن، ممکن است چالش‌های کمتری در نوجوانان و بزرگسالان داشته باشند .با کمک سیستم های پیشرفته و نوین توانبخشی عصبی شناختی می توان در هر سنی به اصلاح و بهبود کارکردهای شناختی کمک شایانی نمود.

در چه مواردی نیازمند استفاده از کارکردهای اجرایی هستیم؟

تصور بر این است که سیستم های کارکرد های اجرایی به ‌شدت در مدیریت موقعیت ‌های جدید خارج از حوزه برخی از فرآیندهای روان‌شناختی خودکار automatic psychological process ما دخالت دارند که می‌توانند با بازتولید طرحواره‌های آموخته ‌شده یا رفتارهای مجموعه توضیح داده شوند.

روانشناسان پنج نوع موقعیت را بیان کرده اند که در آنها فعال سازی معمول رفتار behavioral activation برای عملکرد مطلوب کافی نیست:

1. آنهایی که مستلزم برنامه ریزی planningیا تصمیم گیری  decision-makingهستند
2. مواردی که شامل تصحیح خطا یا عیب یابی است
3. موقعیت‌هایی که در آن پاسخ‌ها به خوبی تمرین نمی‌شوند یا شامل توالی‌های بدیع از اقدامات هستند
4. موقعیت های خطرناک یا از نظر فنی دشوار
5. موقعیت هایی که نیاز به غلبه بر یک واکنش عادتی قوی یا مقاومت در برابر وسوسه دارند.

پاسخ غالب یا پاسخ قدرتمند یا پاسخ مسلط proponent response پاسخی است که برای آن تقویت فوری (مثبت یا منفی) در دسترس است یا قبلاً با آن پاسخ همراه بوده است. توابع اجرایی اغلب زمانی فراخوانی می‌ شوند که لازم باشد پاسخ‌ های قدرتمندی که در غیر این صورت ممکن است به ‌طور خودکار توسط محرک‌ هایی در محیط خارجی ایجاد شوند، نادیده گرفته شوند. 

به عنوان مثال، زمانی که یک فرد با یک محرک بالقوه پاداش، مانند یک تکه کیک شکلاتی خوشمزه مواجه می شود ، ممکن است به طور خودکار پاسخی برای گاز گرفتن داشته باشد. با این حال، در مواردی که چنین رفتاری با برنامه‌ های داخلی در تضاد باشد (مانند تصمیم به نخوردن کیک شکلاتی در حین رژیم)، کارکردهای اجرایی ممکن است برای مهار این واکنش درگیر شوند.

اگرچه سرکوب این پاسخ ‌های قدرتمند معمولاً سازگارانه تلقی می ‌شود، زمانی مشکلات برای رشد فرد و فرهنگ به وجود می‌ آیند که احساسات درست و نادرست توسط انتظارات فرهنگی یا زمانی که انگیزه‌ های خلاقانه توسط بازداری‌ های اجرایی غلبه می ‌کنند، به وجود می‌ آیند.

کاربردهای کارکردهای اجرایی در حوزه های رفتار سازمانی

همانطور که پیشتر بیان شد، عملکردهای اجرایی مغز انسان، شامل توجه، حافظه، برنامه ‌ریزی، تصمیم‌ گیری، کنترل انگیزه‌ ها و عواطف، اجرای کارها و تنظیم رفتار می باشد. این عملکردها به طور مستقیم با عملکرد سازمانی در ارتباط هستند.

به عنوان مثال، توجه به جزئیات و برنامه ‌ریزی دقیق در مدیریت پروژه ‌ها و تصمیم‌ گیری‌ های استراتژیک، می ‌تواند باعث بهبود عملکرد سازمانی شود. همچنین، کنترل انگیزه‌ ها و عواطف، می‌ تواند باعث بهبود روابط  کاری و حفظ انضباط سازمانی شود. در نتیجه، فهم بهتر کارکردهای اجرایی مغز انسان، می‌ تواند به بهبود عملکرد سازمانی کمک کند.

نقش توجه در رفتار سازمانی

توجه یکی از عملکردهای اجرایی مغز انسان است که در مدیریت سازمانی بسیار حائز اهمیت است. توجه به مفاهیم مختلف در سازمان، می ‌تواند باعث بهبود عملکرد کارکنان و بهبود روابط کاری شود. برای مثال، توجه به جزئیات در مدیریت پروژه ‌ها، می‌ تواند باعث بهبود کیفیت و زمان بندی پروژه شود. همچنین، توجه به نیازهای کارکنان، می‌ تواند باعث بهبود رضایت شغلی و عملکرد آنها شود.

نقش حافظه در رفتار سازمانی

حافظه نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز انسان است که در سازمان‌ ها بسیار حائز اهمیت است. حافظه کوتاه ‌مدت و بلند مدت، می ‌تواند باعث بهبود عملکرد کارکنان و بهبود فرآیندهای سازمانی شود. برای مثال، حافظه کوتاه‌ مدت در اجرای کارهای روزانه و حافظه بلند مدت در مدیریت پروژه ‌ها و تصمیم‌ گیری‌ های استراتژیک strategic decision making بسیار حائز اهمیت است.

نقش برنامه ریزی در رفتار سازمانی

برنامه ‌ریزی نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز انسان است که در سازمان‌ ها بسیار حائز اهمیت است. برنامه‌ ریزی دقیق، می‌تواند باعث بهبود عملکرد کارکنان و بهبود فرآیندهای سازمانی شود. برای مثال، برنامه ‌ریزی دقیق در مدیریت پروژه ‌ها و تصمیم ‌گیری‌ های استراتژیک، می‌ تواند باعث بهبود کیفیت و زمان بندی پروژه شود.

نقش تصمیم گیری در رفتار سازمانی

تصمیم‌ گیری نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز انسان است که در سازمان‌ ها بسیار حائز اهمیت است. به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی روانشناس صنعتی و سازمانی، تصمیم‌ گیری در سطح سازمان، می‌ تواند باعث بهبود عملکرد سازمانی و بهبود فرآیندهای سازمانی شود. برای مثال، تصمیم‌ گیری‌ های استراتژیک در مورد توسعه کسب و کار، می ‌تواند باعث بهبود رشد و سودآوری سازمان شود.

نقش کنترل هیجانی در روانشناسی صنعتی و سازمانی

کنترل انگیزه‌ ها و عواطف نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز انسان است که در سازمان‌ ها بسیار حائز اهمیت است. کنترل انگیزه‌ ها و عواطف، می ‌تواند باعث بهبود روابط کاری و حفظ انضباط سازمانی شود. برای مثال، کنترل انگیزه‌ ها و عواطف در مدیریت تعارضات conflict management بین کارکنان، می ‌تواند باعث بهبود روابط کاری و حفظ انضباط سازمانی شود.

نقش کارکردهای اجرایی در شکل گیری و کنترل رفتار گله ای در جامعه

کارکردهای اجرایی به طور مستقیم با عملکرد فرد در حوزه های مختلف رفتارهای فردی و اجتماعی در ارتباط هستند. به ویژه هر جا که نیاز به کنش و واکنش های جدید بدون نمونه قبلی در خزانه رفتاری باشد، نقش عملکردهای اجرایی کاملاً واضح است.

در مورد رفتار گروهی و اجتماعی، عملکردهای اجرایی مغز انسان در شکل‌ گیری و تحولات رفتاری گروهی به ویژه حالت های رفتار گله ای بازی نقش مهمی می‌ کنند.

نقش توجه در رفتارهای گله ای

اولین عملکرد اجرایی مغز انسان که در رفتار گروهی نقش دارد، توجه است. توجه به محیط اطراف و حواس پرتی به مسائل مختلف، می ‌تواند باعث شکل ‌گیری نظرات و باورهای مختلف در گروه شود.

برای مثال، در شرایط بحرانی مانند زلزله یا حادثه‌ های طبیعی دیگر، توجه به مسائل مختلف و انتخاب راه‌ حل‌ های مناسب، می‌ تواند باعث شکل‌ گیری رفتار گروهی هماهنگ و موثر شود.

در حالت عکس آن، یعنی استرس بالا و نبود توان توجه مناسب، اختلالات عمده توجهی عاملی مهم در بروز رفتار گله ای هستند.

نقش حافظه در بروز رفتار گله ای

حافظه نیز یکی دیگر از کارکردهای اجرایی مغز انسان است که در رفتار گروهی نقش دارد. حافظه بلند مدت، می ‌تواند باعث شکل‌ گیری باورها و اعتقادات مشترک در گروه شود. برای مثال، در یک جامعه مذهبی، حافظه بلند مدت می ‌تواند باعث شکل ‌گیری باورهای مشترک و انجام عملیات مذهبی مشترک شود.

نقص های حافظه که به ویژه خود را در طیف اختلالات شناختی سالمندی نشان می دهند، منجر به این امر می شوند که حافظه جمعی گروه ها کمرنگ و ضعیف بوده و افراد مسایل تاریخی و رخدادهای قبلی را به سرعت فراموش کنند. در نتیجه مستعد بروز رفتارهای گله ای می شوند.

نقش برنامه ریزی در پیشگیری از رفتار گله ای

برنامه ‌ریزی نیز یکی دیگر از کارکردهای اجرایی مغز انسان است که در رفتار گروهی نقش دارد. برنامه ‌ریزی دقیق، می ‌تواند باعث شکل ‌گیری رفتار گروهی هماهنگ و منظم شود. برای مثال، در انجام برنامه های بلند مدت اقتصادی در سطح جامعه، برنامه‌ ریزی دقیق سیاست گذران با استفاده از پروژه های آینده نگارانه ارزیابی تاثیرات ipmact assessment می‌ تواند باعث شکل ‌گیری رفتار گروهی هماهنگ و اثربخش شود و از بروز رفتارهای گله ای مردم در مواجهه با پیامدهای کوتاه مدت تغییرات به میزان زیادی جلوگیری نماید.

نقش تصمیم گیری در کنترل رفتار گله ای

تصمیم‌ گیری نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز انسان است که در رفتار گروهی نقش دارد. تصمیم‌ گیری در سطح گروه، می‌ تواند باعث شکل‌ گیری رفتار گروهی هماهنگ و منظم شود.

برای مثال، در یک جامعه، تصمیم‌ گیری در مورد قوانین و مقررات، می ‌تواند باعث شکل‌ گیری رفتار گروهی هماهنگ و منظم شود. به ویژه زمانی که در تصمیم گیری های اجتماعی، مردم و نمایندگان آنها نقش و سهم داشته و مکانیزم های جبرانی مناسب برای قشرهای مختلف اجتماعی در نظر گرفته شود، رفتارهای گله ای به حداقل خود می رسند.

نقش کنترل هیجانی در پیشگیری از رفتارهای گله ای

کنترل انگیزه‌ ها و عواطف نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز انسان است که در رفتار گروهی نقش دارد. کنترل انگیزه‌ ها و عواطف، می ‌تواند باعث شکل ‌گیری رفتار گروهی هماهنگ و منظم شود. برای مثال، هنگام بررسی رفتارهای جمعی گروهی همچون تظاهرات و تجمعات، کنترل انگیزه‌ ها و عواطف می ‌تواند باعث شکل ‌گیری رفتار گروهی هماهنگ و اثربخش بدور از خشونت شود به گونه ای درگیری، تنش، و قانون شکنی به حداقل خود برسد.

پیشگیری و درمان اعتیاد با کمک کارکردهای اجرایی

همانطور که پیشتر بیان شد از دیدگاه عصب روانشناسی، کارکردهای اجرایی مغز انسان شامل توجه، حافظه، برنامه ‌ریزی، تصمیم‌ گیری، کنترل انگیزه‌ ها و عواطف، اجرای کارها و تنظیم رفتار است.

به نظر دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناس انستیتو رزا مایند، در مورد اعتیاد و کنترل آن، عملکردهای اجرایی مغز انسان نقش مهمی در شکل ‌گیری و تحولات رفتاری دارند.

نقش تصمیم گیری کارکردهای اجرایی در پیشگیری و درمان اعتیاد

یکی از عملکردهای اجرایی مغز که در کنترل اعتیاد نقش دارد، تصمیم ‌گیری است. تصمیم ‌گیری در مورد مصرف مواد ، می ‌تواند باعث شکل‌ گیری رفتار کنترل شده و جلوگیری از اعتیاد شود.

به عنوان نمونه، یک فرد با تصمیم‌ گیری مناسب در مورد مصرف مواد (مواد مخدر، مواد محرک، مواد توهم زا، حشیش و …)، می ‌تواند به جای مصرف مواد، به فعالیت ‌های سالم و مفید به خصوص فعالیت های ورزشی و یا فعالیت های هنری بپردازد.

نقش مکانیزم های توجه در پیشگیری و کنترل رفتارهای اعتیادی

توجه نیز یکی دیگر از کارکردهای اجرایی مغزی است که در کنترل اعتیاد نقش دارد. توجه به موضوعات مختلف مانند روش‌ های درمانی، می‌ تواند باعث شکل ‌گیری رفتار کنترل شده و جلوگیری از اعتیاد شود.

برای مثال، یک فرد با توجه و تمرکز بر روش ‌های درمانی مختلف، می ‌تواند به جای مصرف مواد، به روش ‌های سالم و مفید بپردازد.

به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی با تغییر توجه متمرکز focused attention بر فعالیت های مثبت همچون ورزش و فعالیت های هنری می توان خودآگاهی را مملو از رفتارهای مثبت سازنده نمود به طوری که فرد فرصت توجه به موارد اعتیادی را نداشته باشد.

نقش حافظه در شکل گیری رفتارهای اعتیاد

حافظه نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز است که در کنترل اعتیاد نقش دارد. حافظه بلند مدت، می‌ تواند باعث شکل‌ گیری باورها و اعتقادات سالم و یا رفتارهای اعتیادی در فرد شود.

برای نمونه، یک فرد با حفظ کردن الگوهای یادگیری ‌های سالم و عدم فراموش کردن آنها، می‌ تواند به جای مصرف مواد، به روش‌ های سالم و مفید بپردازد. البته این امر منوط به آموزش و فراگیری مهارت های ده گانه زندگی و وجود خزانه رفتاری و تجارب مثبت زندگی در گذشته است.

نقش  برنامه ریزی کارکردهای اجرایی در پیشگیری، کنترل و درمان رفتارهای اعتیادی

برنامه ‌ریزی نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز است که در پیشگیری، کنترل، و درمان انواع رفتارهای اعتیادی نقش دارد.

برنامه‌ ریزی دقیق، می ‌تواند باعث شکل‌ گیری رفتارهای کنترل شده و در نتیجه جلوگیری از اعتیاد شود. البته نقش عوامل محیطی در برنامه ریزی نیز بسیار مهم است. در صورت وجود عوامل جذاب اعتیاد در محیط، برنامه ریزی می تواند به فرد در کاهش مواجهه با محرک های اعتیاد کمک شایانی بنماید.

برای مثال، یک فرد با برنامه‌ ریزی دقیق برای فعالیت ‌های سالم، می ‌تواند به جای مصرف مواد، به فعالیت‌ های سالم و مفید بپردازد. همچنین به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی روانشناس و جامعه شناس، با برنامه ریزی درست، افراد می توانند از محیط ها و نیز افراد و گروه هایی که مشوق و محرک رفتارهای اعتیادی هستند دوری گزیده و خود را به نوعی در برابر اعتیاد محافظت بهینه بنماید.

نقش کنترل و تنظیم هیجانات و عواطف در پیشگیری، کنترل و درمان رفتارهای اعتیادی

کنترل انگیزه‌ ها و عواطف نیز یکی دیگر از عملکردهای اجرایی مغز است که در کنترل اعتیاد نقش دارد. به طور معمول افرادی که مشکلات شدید در کنترل تکانه های هیجانی دارند، انگیزه بیشتری برای مصرف مواد و سایر انواع رفتارهای اعتیادی دارند.

کنترل انگیزه‌ ها و عواطف، می ‌تواند باعث شکل‌ گیری رفتار کنترل شده و در نتیجه کاهش و جلوگیری از اعتیاد شود. برای مثال، یک فرد با کنترل انگیزه‌ ها و عواطف، می‌ تواند به جای مصرف مواد، به فعالیت‌ های سالم و مفید ورزشی، کاری، تفریحی، و هنری بپردازد.

در نتیجه، عملکردهای اجرایی مغز انسان با توجه به نقشی که در کنترل اعتیاد دارند، می ‌توانند باعث شکل ‌گیری رفتار کنترل شده و جلوگیری از اعتیاد شوند. به نظر دکتر امیر محمد شهسوارانی این عملکردها می ‌توانند باعث شکل‌ گیری باورهای سالم، اعتقادات و رفتار کنترل شده شوند.

در نهایت، فهم بهتر عملکردهای اجرایی مغز انسان، می ‌تواند به بهبود کنترل اعتیاد و بهبود فرآیندهای کنترل اعتیاد کمک کند. همانطور که بیان شد با استفاده از توانبخشی های عصبی و شناختی می توانیم به شکل موثری به تقویت کارکردهای اجرایی و پیشگیری، کنترل و درمان انواع رفتارهای اعتیاد اقدام نماییم.