روانشناسی بورس و مالی ‌رفتاری: روانشناسی سازمانی

روانشناسی بورس و مالی‌رفتاری: کاربرد روانشناسی صنعتی و سازمانی در اقتصاد رفتاری

در دهه اخیر بویژه پس از ورود تکنولوژی IT و حضور تعداد زیادی از افراد به بازارهای مالی بورس سهام و فارکس روانشناسی بورس و مالی‌رفتاری به تدریج جایگاه خاصی در تحلیل ها پیدا کرده اند. تا حدی که حتی سیستم های معاملاتی همچون پرایس اکشن بر اساس اصول مالی رفتاری و کنش‌وری معامله گران بازار سرمایه تدوین شده اند. یادگیری و کاربرد اصول روانشناسی بورس بویژه برای نهادها و سازمان های دخیل در بورس (همچون کارگزاری ها، کانون کارگزاران بورس، و سازمان بورس) گامی مهم برای کاهش حباب های اقتصادی و مدیریت بهینه رفتارهای گله ای معامله گران و سرمایه گذاران است.

نگارنده: دکتر امیر محمد شهسوارانی

تاریخچه کاربرد روانشناسی در اقتصاد و سازمان

یکی از شاخه های قدیم و مهم روانشناسی، حوزه روانشناسی صنعتی و سازمانی است که به بررسی رفتار و فرآیندهای ذهنی دخیل در کارکنان مشاغل مختلف می پردازد. روانشناسی صنعتی و سازمانی که از انتهای قرن نوزدهم میلادی پا به عرصه وجود گذاشت، از همان آغاز در پی تحلیل رفتار سازمانی پرسنل مشاغل مختلف و شیوه های افزایش بهره وری سازمانی همزمان با بالا بردن تعهد سازمانی کارکنان بوده است.

در حوزه های بازارهای مالی نیز از میانه سده بیستم میلادی، بخشی خاص از روانشناسی صنعتی و سازمانی پا به عرصه وجود گذاشت که نامش را مالی رفتاری یا بصورت تخصصی «اقتصاد رفتاری» نامیدند. در تعریفی عام هدف از این شاخه بررسی عوامل موثر رفتاری (روانی-اجتماعی) بر امور و فرآیندهای مالی و اقتصادی است. به تدریج و با آغاز قرن 21 میلادی، تقریباً تمامی مدل های نوین اقتصادی و مالی فاکتورهای روانی-اجتماعی را در مدل های خود در نظر گرفته و نقش آنها را در تغییر نتایج عملکردی محاسبه می نمایند.

امروزه کاربرد روانشناسی بورس و مالی‌رفتاری و اقتصاد رفتاری منجر به ایجاد بینش جدیدی در شناسایی مبنای و فرآیند شکل گیری رفتارهای گله ای حباب قیمت و یا ریزش شدید بازار شده است.

دانش مالی رفتاری در روانشناسی بورس

حوزه مالی رفتاری شاخه از روانشناسی است که هدف آن بررسی مسایل مالی در چهارچوب وسیع روانی-اجتماعی است. پژوهشگران مالی رفتاری با حذف چهارچوب های عقلانی و منطقی به بررسی عللی می پردازند که منجر به بهم ریختن تمام معادلات و فرمول های ریاضی به کار رفته برای تدوین مدل های اقتصادی شده اند.

مدیریت مالی نوین با تأسی از دانش روانشناسی به تبیین و توجیه و تفسیر رفتار کنش گران بازارهای مالی می پردازند. عمده هدف بررسی های مالی رفتاری مشخص نمودن نقش عامل انسانی در تصمیم گیری های مالی است. خطاهای شناختی، سوگیری های ذهنی، و نیز نظام هیجانی-نگرشی افراد منجر به شکل گیری دیدگاه مالی و در نتیجه جهت گیری های مالی آنها می شود.

درمالی رفتاری هم به شیوه های تحلیل و تفسیر خودآگاه افراد برای سرمایه گذاری پرداخته و هم رویه های ناخودآگاه دخیل در ترجیحات عملکردی افراد شناسایی و مسیریابی می شوند. بخش جدید تحقیقات مالی رفتاری به حوزه عصب رفتاری گسترش یافته که شامل بررسی عوامل روانشناسی اعصاب (نوروسایکالوژی) در فرآیندهای تصمیم گیری خودآگاه و ناخودآگاه فعالان بازارهای سرمایه، بویژه بازارهای بورس سهام و فارکس، می باشد.

باتوجه به رد شدن نظریه اقتصاد کارا و رفتار کاملاً عقلانی سرمایه گذاران و معامله گران بازارهای مالی بویژه بورس سهام و فارکس، مالی رفتاری به دنبال بررسی تاثیر فرآیندهای روانشناختی عقلانی و هیجانی در تصمیم گیری است.

بخاطر شناسایی درست وضعیت و جهت روند بازارهای مالی آگاهی از تمایلات روانشناختی معامله گران و سرمایه گذاران کاملا ضروری بوده و عملاً برای موفقیت در پیش بینی روند بازار، دانستن نحوه واکنش روانی-اجتماعی نسبت به رخدادهای مالی امری محتوم و بدیهی محسوب می شود.

ابعاد مورد بررسی در مالی رفتاری شامل مورد زیر هستند:

• خطاهای شناختی/ادراکی معامله گران
• فرضیات رفتاری در مالی رفتاری
• سوگیری های رفتاری و منابع آنها
• کارایی بازار
• آربیتراژ
• تجمیع قیمت
• روانشناسی اعداد
• رفتارهای گله ای
• رفتارهای منطقی و رفتارهای غیر منطقی
• شیوه های تامین مالی بر اساس اصول مالی رفتاری

باهدف بررسی بهتر مالی رفتاری می‌توانید در دوره مالی رفتاری آنلاین دانشگاه دوک بصورت رایگان ثبت نام نمایید.

اقتصاد رفتاری در روانشناسی بورس

درحوزه های اقتصاد کلاسیک، تعبیر از کنشگران بازارهای سرمایه به عنوان «انسان اقتصادی» است که منظور فردی کاملاً عقلانی و مادی است که تمامی محاسبات و تصمیم گیری های خود را بر اساس اطلاعات بدون نقص و بررسی های کامل تحلیلی انجام می دهد. چنین معامله گری تنها انگیزه های خالص اقتصادی داشته و دور از هرگونه نقص و تاثیرپذیری از انواع هیجانات است.

از میانه قرن بیستم، به تدریج اقتصاددانان متوجه شدند که انسان اقتصادی مفهومی ناقص بوده و توجیه کننده فرآیندهای حبابی و رفتارهای گله ای سرمایه گذاران و معامله گران در پرواز یا سقوط روندهای قیمتی بازار نیست. باتولد حوزه اقتصاد رفتاری، متخصصان با استفاده از ترکیبات تخصصی و پیچیده علم اقتصاد و روانشناسی نشان داده اند که مبانی شناختی و هیجانی انسان ها در کنار متغیرهای جمعیتی و اجتماعی به شدت بر تصمیم های اقتصادی معامله گران بازارهای سرمایه اثر گذاشته و آنها را از تصمیمات خالص عقلانی دور می کند.

در اقتصاد رفتاری، مفروضات اقتصاد کلاسیک کنار گذاشته شده و زیربناهای رفتاری، شخصیتی، شناختی و هیجانی افراد در سطوح فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرند. اقتصاد رفتاری بعنوان یک علم میان رشته ای که ترکیبی از روانشناسی صنعتی و سازمانی و اقتصاد است نشان داده است که انسان ها برای تصمیم گیری های درست توانایی کامل نداشته و همیشه تحت تاثیر عوامل مختلفی از آن منحرف می شوند.

کاربرد اصول اقتصاد رفتاری منجر به انطباق و صحبت بیشتر مدل های اقتصادی با واقعیت زندگی جوامع بشری شده و تحلیل و پیش بینی مدل های اقتصادی را به میزان زیادی افزایش داده است و بر این مبنا سیاست های اقتصادی را با دقت بیشتری تدوین نموده است. اصول اقتصاد رفتاری برای تدوین نظریه های اقتصادی شامل انطباق با واقعیت، عمومیت داشتن، کنترل و هدایت پذیری، و انطباق با مبانی رفتار عقلانی/هیجانی انسان هستند. باید در نظر داشت اقتصاد رفتاری به شدت مبتنی بر آزمایش و بررسی های علّی تاثیرات متغیرهای روانی-اجتماعی بر پیامدهای اقتصادی است.

بررسی های آزمایشی اقتصاد رفتاری عمدتاً بر پایه بازی های رفتاری شکل می گیرند. این بازی ها، آزمون های پیچیده روانشناختی هستند که برای اندازه گیری جنبه های مختلف قواعد اجتماعی و ترجیحات اجتماعی افراد در موقعیت های گوناگون به کار می روند و شامل موارد زیرند:

• معمای زندانی
• کالای عمومی
• بازی اولتیماتوم
• بازی دیکتاتور
• بازی اعتماد
• بازی تبادل هدیه
• بازی تنبیه شخص ثالث

برای استفاده از این بازی های در تحقیقات می توان از نرم افزارهایی نظیر E-Prime، Z-Tree، پاولویا، JsPsych و PsychoPy استفاده نمود.

روانشناسی بورس و پیش‌بینی/ کنترل/ مدیریت بازار

با توجه به مطالب فوق الذکر، بررسی و محاسبه رفتارها/کنش های آشکار و نا آشکار، عقلانی و هیجانی، خودآگاه و ناخودآگاه فردی و اجتماعی امری ضروری برای درک وضعیت روند قیمت ها در بازارهای مالی هستند. طبق قوانین روانشناسی بورس، برای درک وضعیت آتی بازار، لازم است در گام نخست چهارچوب نظری خودآگاه و ناخودآگاه معامله گران و سرمایه گذاران بازارهای مالی به تفکیک بررسی و شناسایی شوند تا بتوان میزان تأثیرپذیری آنها در شرایط مختلف بازار را مورد سنجش قرار داد.

بعنوان ساده ترین راهکار، می توان در ابتدای ورود معامله گران به بازارهای مالی بورس سهام، در کنار ارزیابی دانش مالی/اقتصادی/بورسی افراد، از آنها آزمون های غربالگری روانی-شخصیتی به عمل آورد. کارگزاری های بورس به عنوان نهادهایی که موظف به ارزیابی دانش اقتصادی و بورسی افراد پیش از ارائه امکان معامله در بازار بورس هستند، می توانند براحتی بصورت آنلاین/حضوری به اجرای این ارزیابی های روانی-شخصیتی اقدام کنند.

تفسیر نتایج توسط متخصصان روانشناسی صنعتی و سازمانی به دسته بندی های عالی برای مشتریان می انجامد. این آزمون های طیف وسیعی از اطلاعات را از افراد به ما می دهند که شامل میزان ریسک پذیری فرد در شرایط عدم قطعیت، میزان هیجان پذیری فرد، میزان تحمل استرس و توانایی مدیریت بحران در فرد از مهمترین آنها می باشند.

بر اساس نتایج این ارزیابی ها و گروهی که مشتری در آن قرار گرفته، می توان شیوه های مشخصی از معاملات را به آنها پیشنهاد نموده و یا ارائه آموزش های متناسب با وضعیت فعلی آنها، در کاهش رفتارهای هیجانی و گله ای مشتریان تاثیر بسزایی اعمال نمود. همچنین، در صورت ارزیابی مجدد و تغییر الگوهای تفکر و عمل مشتریان می توان سطح معاملاتی آنها را نیز تغییر داد تا سیستم معاملاتی بهینه شود.

در صورتی که بتوان بر مبنای سیاست گذاری مرجع نهادهایی همچون کانون کارگزاران بورس و سازمان بورس، ارزیابی های روانی-شخصیتی و بستههای آموزشی بورس بصورت متحدالشکل باشند، می توان این اطلاعات را در سامانه سجام بعنوان پرونده های فردی ثبت نمود. سودمندی این وضعیت برای تمامی کارگزاری ها و فعالان بورس این است که رویه های رفتارهای گله ای و واکنش های هیجانی عمومی به اخبار کشف شده و می توان بازارهای مالی بورس را به سمت و سوی مدیریت حباب ها و ریزش های قیمتی هدایت نمود.

آموزش مهارت های دهگانه زندگی با تاکید بر مهارت های مدیریت هیجانی، مدیریت استرس، و تصمیم گیری در کنار آموزش های بورسی، در حوزه حذف سوداگری های سوءاستفاده گران بازارهای بورس نیز موثرند. آموزش های روانشناسی بورس و مالی رفتاری با افزایش دانش معامله گران و سرمایه گذارن منجر به کاهش فریب خوردن از سیگنال فروشان و مدعیان معاملات الگوریتمی و پیش بینی بازار خواهد شد.