رفتار گله‌ای در معاملات بورس، فارکس و ارز دیجیتال

رفتار گله‌ای در معاملات بورس، فارکس و رمز ارز (کریپتوکارنسی)

نگارنده: دکتر امیر محمد شهسوارانی

هدف از این نوشتار بررسی رفتار گله‌ای در معاملات از زوایی مختلف علوم انسانی است. روانشناسی توده‌های مردم همزمان با جامعه‌شناسی در قرن نوزدهم در فرانسه پا به عرصه وجود گذاشت و همراه با نتایج درخشان کارهای دورکهایم، لوبون به بررسی رفتار مردم در زمان قرار گرفتن در جمع پرداخت.

از آن زمان تاکنون روانشناسان و جامعه‌شناسان زیادی به بررسی کنش‌وری مردم در حالت فردی و تفاوت‌های آن زمانی که افراد در میان جمع قرار می‌گیرند پرداخته‌اند. در جامعه‌شناسی این حوزه به نام جامعه‌شناسی خرد و در روانشناسی به روانشناسی اجتماعی، معروف است.

یکی از زیباترین تحلیل‌های روابط بین افراد در سطوح خرد توسط گوئورگ زیمل در مقایسه و تحلیل رفتارهای فردی با رفتارهای گروه‌های دو نفره، سه‌نفره و بیشتر و فردیت زدایی افراد صورت گرفته است؛ زمانی که مفاهیم برساخته ذهن بشر از حقایق و پدیده‌های ملموس و عینی جهان هستی پیشی گرفته و ارزشمندتر می‌شوند. نمونه بارز این موضوع مفهوم پول و ارزشمندتر شدن آن از کالاهای ملموس است.

رفتار گله‌ای چیست؟

از جمله آموزه‌های مهم روانشناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی خرد برای علوم اقتصادی و مالی، رفتار گله‌ای است: رفتاری که افراد به هنگام قرار گرفتن در یک گروه/جمعیت بصورت گروهی بدون هیچ مرکزیت و جهتی صورت می‌دهند.

رفتارهای گله‌ای نام خود را از علوم جانورشناسی و تحلیل کنش‌وری گله‌های ماهیان، دسته‌های پرندگان، رمه‌های اسب‌ها و بوفالوها و همچنین رفتارهای انسانی در توده‌های جمعیتی گرفته است.

در انسان‌ها رفتار گله‌ای در شورش‌ها، باشگاه‌های ورزشی، تظاهرات، بازارهای مالی (بویژه بورس و فارکس) بازارهای ارز، بازار طلا، املاک و مستقلات و حتی گل لاله (قرون گذشته در هلند) مشاهده می‌شود. اولین آثار مکتوب در این جوزه متعلق به سورن کرکه‌گور و فردریچ ویلهلم نیچه است. اولین بار عبارت رفتار گله‌ای در قرن بیستم توسط ویلفرد تروتر بر سر زبان‌ها افتاد.

رفتار گله ای در معاملات بازارهای مالی

رفتار گله‌ای در بازارهای مالی به این معناست که افراد صرفاً بدون هیچ دلیلی و بر حسب مشاهده اینکه عموم معامله‌گران در حال خرید/فروش سهم یا سبد سهام خود هستند، اقدام به چنین کاری هم جهت با سایرین می‌کنند. از قضا رفتار گله‌ای بسیار خودتاییدکننده است، زیرا تقریباً ۹۰% جمعیت موجود در یک بازار این اقدام را انجام می‌دهند. این رفتار در تمامی کشورها و تمامی بازارهای مالی جهان به وفور دیده شده و منحصر به کشور و یا بازار خاص نیست.

بسیاری از حباب‌های اقتصادی و یا ریزش‌های شدید روندها در بازارهای مالی نتیجه رفتار گله‌ای بوده و هیچ مبنای اقتصادی خاصی ندارند. تقریباً در ۹۰% معامله‌گران بازارهای بورس دنیا و فارکس، رفتارهای گله‌ای دیده می‌شود؛ باهم طبق یک شایعه خریده و باهم طبق شایعه‌ای دیگر می‌فروشند.

دانش و شناخت در رفتار گله‌ای در معاملات بورس/فارکس

مشخصه بارز معامله‌گرانی که در بازارهای مالی فارکس و بورس از خود رفتار گله‌ای نشان می‌دهند، نداشتن دانش و سواد حداقل در حوزه بورس، نداشتن آموزش‌های لازم، بی‌تجربگی و میل شدید ره پیمودن یک شبه راه صد ساله است.

هیجان در رفتار گله‌ای در معاملات

بخش دیگری از رفتارهای این افراد، هیجانات کنترل نشده آنهاست. پردازش هیجانی پایین در افراد دارای رفتار گله‌ای به این معناست که این افراد برحتی اسیر هیجانات شده و نمی‌توانند بازداری و کنترل رفتاری مناسب از خود داشته باشند.

پژوهش‌های متعدد نشان داده‌اند کسانی که رفتار گله‌ای دارند، هنگامی بطور انفرادی مورد آزمایش قرار می‌گیرند بازداری و کنترل هیجانی و رفتاری مطلوبی از خود نشان می‌دهند. ما به محض قرار گرفتن در گروه‌ها، این سطح بازداری تقریباً ناپدید می‌شود.

بنظر می‌رسد مقاومت در برابر رفتار گله‌ای بسیار سخت بوده و نیازمند ثبات شخصیتی و ساختارروانی نیرومند باشد. به این معنا که لازم است فرد به شکلی اصول و هدفمند برای مقابله با بروز رفتار گله‌ای خود آموزش روانی ببیند.

اختلالات روانی در رفتار گله‌ای در معاملات

الف) استرس رفتار گله‌ای در معاملات

عمده‌ترین مولفه در رفتار گله‌ای در معاملات بورس و بازارهای مالی و فارکس، استرس‌های روانی-اجتماعی بالای این افراد است. در پژوهش‌های متعدد این امر به اثبات رسیده که هنگام استرس‌های شدید روانی-اجتماعی (شرایط جنگ، تحریم، قطحی، رکود اقتصادی و…) مغز افراد از کار می‌افتد. در نتیجه هیچ یک از بخش‌های حافظه با هم در ارتباط نبوده و یادگیری جدید هم صورت نمی‌گیرد.

در این اوضاع مغز نمی‌تواند هیچ یکی از راهبردها و استراتژی‌های درست ارائه شده برای خروج از بن‌بست و بحران را ادارک کند. در نتیجه، افراد بسادگی به خزانه رفتاری خود رجوع کرده و رفتارهایی را از خود نشان می‌دهند که در پایین‌ترین سطوح یادگیری مغزی قرار دارند: رفتار گله‌ای.

 ب) رگه‌های اختلال خشم انفجاری رفتار گله‌ای در معاملات

در حوزه آسیب‌شناسی روانی، بسیاری از معامله‌گرانی که رفتارهای گله‌ای از خود بروز می‌دهند طیفی از اختلالاتی که بطور کلی تحت عنوان اختلالات کنترل تکانه طبقه‌بندی می‌شوند، از خود بروز می‌دهند. معروف‌ترینِ این اختلالات، اختلال خشم انفجاری، باورهای توطئه و اختلال وسواس قمار هستند.

بسیاری از معامله‌گران حوزه رفتار گله‌ای به سادگی و با کوچکترین اتفاقی دچار خشم غیر قابل کنترل شده و رفتارهای واکنشی هیجانی از خود بروز می‌دهند. این افراد در عین حال که رفتاری متخاصم نسبت به اطرافیان خود دارند، با انجام معاملات (خرید/فروش) هیجانی، ناخودآگاه در حال گرفتن انتقام از دست‌های پنهان توهمی خرابکاری هستند که علیه آنها در روند بازار فعالند.

پ) نظریه توطئه و باور به توطئه

دومین بخش از زیربنای رفتارهای گله‌‌ای، باور به توطئه است. بسیاری از معامله‌گران قائم به رفتار گله‌ای، معتقدند نیروهای پنهانی، دست‌های پنهانی، قدرتمندان بدخواه پشت صحنه، سیاستمداران کثیف، و یا حکومت‌های انحصاری بهره‌کش منجر به حرکت روند خلاف میل و به ضرر آنها می‌شوند.

در گام نخست، بسیاری از افراد باورمند به نظریه توطئه از سطوح متوسط به پایین جامعه، دارای سطح پایین سواد (اکثراً سطوح دبیرستانی)، فاقد منزلت اجتماعی از دید خودشان، دارای هسته کنترل بیرونی، دارای دانش بسیار محدود از اصول اقتصادی (بخصوص اقتصاد کلان) و رگه‌های اختلالات روان‌پریشانه و هذیانی هستند.

از نظر روانکاوی، این افراد با قراردادن خود در نقش قربانی بی‌نوا و مقصر قلمداد کردن دیگران، بدنبال انکار نقش اصلی خود در بوجود آمدن وضع فعلی، سلب مسئولیت از خود در قبال تصمیمات اشتباهی که گرفته‌اند، و جابجایی هدف پرخاشگری از خود به سمت بیرون هستند.

تقریباً تمامی پژوهش‌های صورت گرفته در مورد افراد باورمند به نظریه توطئه نشانگر نبود/نقص جدی تفکر نقادانه و تحلیلی در این افراد و محاسبات نادرست احتمالات روابط فرضی است.

از دیدگاه محیطی، ذهنیت باورمند به نظریه توطئه بطور معمول در شرایط فشار اقتصادی، نابرابری اجتماعی، و استرس‌های طولانی و شدید روانی-اجتماعی-اقتصادی ایجاد می‌شود. در کشورهایی که نظام سیاسی-اقتصادی دولت رفاه حاکم است، میزان بروز رفتارهای گله‌ای کمتر است (اما به صفر نمی‌رسد) و افراد در صورت بروز رفتارهای گله‌ای مدت زمان کمتر و به شکل محدودتری آن را ادامه می‌دهند.

ت) اختلالات کنترل تکانه: وسواس قمار

همچنین، پژوهش‌ها و مشاهدات عینی بسیاری از معامله‌گران کارگزاری‌ها نشانگر وجود رگه‌های اختلال وسواس قمار در اصحاب رفتار گله‌ای است. بسیاری از افردی که در سر تا سر دنیا پا به عرصه بورس و بازارهای مالی تبادلی می‌گذارند، به دنبال هیجان قمار کردن و ریسک هستند و حتی کمترین میزانی از محاسبات مربوط به حد ضرر و محاسبه میزان ریسک ندارند.

متاسفانه بدلیل سودمندی حضور این افراد در بازارهای معاملاتی برای موج‌سواران و سفته‌بازان، تبلیغات بسیاری بصورت هدفمند برای جذب این تیپ‌های روانی-شخصیتی به بازارهای مالی می‌شود که موفقیت زیادی هم برای سوءاستفاده‌گران در پی داشته است. تکنیک‌های روانشناسی شایعه براحتی توان صید افراد دارای رگه‌های وسواس قمار را داشته و صفحات اینستاگرامی و کانال‌های تلگرامی بسیاری در زمان نگارش این مطلب مشغول به این کار هستند.

راهبردهای کارکردی:

متاسفانه در حوزه‌های بازارهای مالی بورس و فارکس، پژوهش‌های بنیادی اندکی در زمینه اصول روانشناسی معاملاتی در بازارها صورت گرفته است. در حالی که برای دریافت گواهینامه رانندگی در بسیاری از کشورهای پیشرفته و حتی در حال توسعه، انواع آزمون‌های روانی-شخصیتی و دوره آموزشی برای افراد متقاضی برگزار شده و قبولی در آزمون‌های بعدی، شرط دریافت مجوز رانندگی است، اما هیچ طرح مدونی برای ارزیابی و غربالگری افراد پیش از ورود به بازارهای مالی هنوز اجرا نشده‌اند.

در ایران تا زمان نگارش این مطلب، طرحی ارائه شد که طی آن افرادی که کد بورسی دریافت می‌کنند حداقل به مدت یک ماه مجاز به معامله نبوده و پس از آن نیز در صورت گذراندن دوره‌های تخصصی مربوطه و قبولی در آزمون‌های آن بتوانند راساً معامله نمایند. اما این طرح هنوز عملی نشده است.

پیشنهادات نهادی و سازمانی مدیریت رفتار گله‌ای در معاملات

بنظر می‌رسد، برای کاهش رفتارهای گله‌ای در بازارهای مالی، بهترین راه تدوین برنامه‌ای سریع برای اجباری ساختن ارزیابی اولیه روانی-اجتماعی افراد متقاضی معامله و پس از آن گذراندن دوره‌های تخصصی عمومی و پایه برای معامله در بازارهای مالی است.

آموزش‌های تخصصی عمومی و پایه برای پیشگیری از رفتار گله‌ای در بازارهای مالی بورس و فارکس ترکیبی از آموزش‌های فنی معامله در بازار به همراه آموزش مهارت‌های دهگانه زندگی برای مدیریت هیجانی و روانشناسی معامله (نه معاملات روانشناختی همچون روش ایچی موکو و …) و در سطح بالاتر تمرینات عصب‌روانشناختی برای بهبود واکنش وکنترل تکانه‌ها و احساسات هستند.

برای حفظ بازارهای مالی و افزایش بازدهی بلندمدت رکن‌های بازارهای بورس و فارکس (بویژه کارگزاری‌ها)، برگزاری انواع دوره‌های آموزشی با هزینه‌های معقول، ارائه مشاوره‌های مالی رایگان/ با هزینه‌های اندک، و ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک غیرفعالی که سوددهی در حد متوسط بازار را داشته باشند، راه حل‌های آزموده مطلوبی برای کاهش رفتار گله‌ای معامله‌گران حقیقی خرد محسوب می‌شوند.

انضباط شخصی معامله گران و درک درست آنها از مفاهیم اقتصادی امری محتوم برای حفظ سلامت بازارهای مالی بورس و فارکس هستند. معامله‌گران تا زمانی که مهارت‌های روانی لازم را نداشته باشند، علی رغم تمامی آموزش‌های تخصصی، از نظر شخصیتی پایبند به اصول معامله‌گری نشده و اسیر دست هیجانات و رفتار گله‌ای خواهند بود.