مهارت تفکر نقادانه: مهارت دهم از مهارت‌های دهگانه زندگی
نگارنده: دکتر امیر محمد شهسوارانی
مقدمه
تفکر نقادانه یک فرآیند شناختی فعال، هدفمند و سازمان یافته است که شخص با استفاده از آن به بررسی افکار و عقاید خود و دیگران و یا موقعیت های خاص می‌پردازد و با ارزیابی و تفسیر ماهرانه خود به درک و فهم روشن‌تر و بهتری دست می‌یابد. تفکر انتقادی را می‌توان در قالب توانایی اندیشیدن مستقل و منعطف نیز تعریف کرد.
تعریف مهارت تفکر نقادانه
تفکر نقادانه نوعی دیگر از تفکر است. کسب این مهارت به ما می‌آموزد تا هر چیزی را به سادگی و دربست قبول یا رد کنیم، ابتدا در مورد آن موضوع سؤال و استدلال کنیم، سپس بپذیریم یا رد کنیم.
تفکر انتقادی از دید ریچارد پاول فکر کردن درباره هر موضوع، محتوا یا مسئله است که فرد در آن، کیفیت تفکر خود را با بر عهده گرفتن ساختارهای درونی تفکر و اعمال استانداردهای عقلانی بر روی آنها بهبود می‌بخشد. نکته مهم تعریف این است که تنها راه واقعی برای رشد توانایی تفکر انتقادی، «فکر کردن درباره تفکر خود» (فراشناخت) و تلاش آگاهانه برای ارتقای آن با استفاده از برخی مدل‌های تفکر خوب در آن حوزه است.
سودمندی های مهارت تفکر نقادانه
کسانی که از تفکر نقادانه برخوردارند، فریب دیگران را نمی خورند و به راحتی جذب گروه‌ها و افراد و مواد مخدر نمی شوند، چرا که همواره با سوال کردن به عاقبت کار می‌اندیشند و از همنوایی دوری می‌کنند و ضرب المثل «خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت شو» را نمی‌پذیرند.
تفکر نقادانه به نوعی ظرفیت اعتماد به دیگران، سازمان، جامعه و جهان است. هرچه بتوان بهتر و دقیق‌تر گفته‌ها و نظرات دیگران را تحلیل نمود، اعتماد اجتماعی و اعتماد سازمانی افزایش بیشتر خواهد یافت و در عین حال فرسودگی کاهش چشم‌گیری می‌یابد. در حقیقت تفکر نقادانه کلیدی راهگشا برای افزایش سرمایه اجتماعی است.
می‌توان گفت تفکر نقادانه گونه‌ای تفکر سنجشگرانه و ارزیابانه است. تفکر نقادانه یعنی درست اندیشیدن در تلاش برای یافت آگاهی قابل اعتماد در جهان. این روش شامل فرآیندهای ذهنی تشخیص، تحلیل و ارزیابی داده‌ها است. به بیانی دیگر، هنر اندیشیدن پیرامون اندیشیدن خودتان درحالی‌که شما می‌خواهید اندیشه‌تان را بهتر، روشن‌تر، دقیق‌تر، یا قابل دفاع‌تر بنمایید.
فردی که انتقادی می‌اندیشد قادر است پرسش‌های مناسب بپرسد و اطلاعات مربوط را جمع‌آوری کند. سپس با خلاقیت آنها را دسته‌بندی کرده و با منطق استدلال کند؛ و در پایان به یک نتیجه قابل اطمینان درباره مسئله برسد. تفکر انتقادی ضامن پیشرفت زندگی اجتماعی و فردی هر انسانی می باشد. و کسانی که از این مهارت برخوردارند افرادی موفق هستند و البته جامعه‌ای که دارای متفکران انتقادی بیشتری باشد نیز موفق‌تر و توسعه یافته‌تر است.
انواع تفکر نقادانه:
- زیر سوال بردن (تفکر نقادانه خودخواهانه/ سفسطه‌ای): فرد سعی می‌کند با استفاده از قدرت تحلیل خود به منافعی شخصی برسد.
- ارزیابی کردن (تفکر نقادانه درست‌بینانه/ بیطرفانه): فرد سعی می‌کند تمام جوانب امر را به صورت یکسان و بدون ارجحیت دادن به دلایل احساسی و منفعت طلبانه ببیند.
برخی مهارت‌های پایه برای تفکر نقادانه شامل موارد زیرند:
- بازشناسی مسائل
- پیدا کردن روش‌های کاربردی برای مواجهه با آن مسائل
- جمع‌آوری و دسته‌بندی اطلاعات مرتبط با موضوع
- بازشناسی فرض‌ها و ارزش‌های بیان‌نشده موضوع
- فهم و استفاده دقیق، واضح و تفکیک‌شده از زبان قابل فهم
- تفسیر داده‌های مرتبط با موضوع
- سنجش شواهد و ارزشیابی گزاره‌ها (راستی آزمایی)
- بازشناسی روابط منطقی و در عین حا عقلانی موجود بین گزاره‌ها
- استخراج نتایج تضمینی و تعمیم آنها
- استخراج و بررسی نتایج ضمنی (ناآشکار) پذیرش مسئله
- آزمودن تعمیم‌ها و نتایجی که فرد به آن دست یافته‌است
- بازسازی الگوی باورهای فرد بر پایه تجارب گسترده‌تر
- قضاوت‌های دقیق درباره کیفیت‌ها و چیزهای خاص در زندگی روزمره
مهارت تفکر نقادانه و جنگ روانی (روانشناسی شایعه)
یکی از مهم‌ترین کاربردهای تفکر نقادانه، مواجهه به جنگ روانی، شایعه‌سازی و هجوم رسانه‌ای است. افرادی که در مهارت تفکر نقادانه مهارت مطلوبی یافته باشند، دیگر به منبع خبر (گوینده) کاری ندارند، بلکه به دنبال صحت و راستی‌آزمایی اجزا و نیز ترکیب آن هستند. یکی از مسایل آزارنده امروزی، سوءاستفاده افراد بسیار از ناآگاهی مردم و فریب آنها با استفاده از شبه علم است؛ امری که تنها راه مواجهه با آن استفاده از تفکر نقادانه است.
مهارت تفکر نقادانه در مواجهه با شبه علم
در شبه علم، افراد از چند حقیقت کوچک علمی در بین گفته‌ها و ادعاهای خود استفاده می‌کنند تا بافته‌ها و دروغ‌های خود را برای مردم باورپذیر کنند. بطور معمول این دسته از افراد با هدف سرکیسه کردن مردم، بازاریابی، فروش محصول، فروش خدمات، مشتری و مخاطب‌یابی برای دوره‌ها، کارگاه‌ها، کلاس‌ها و همایش‌های خود این اقدامات رو صورت می‌دهند.
ادعای همه استفاده کنندگان از شبه علم یکسان است: موفقیت در زندگی، رستگاری، پولسازی، پیشرفت، جذب و … . در حالی که هیچ یک از این افراد، حتی یک مقاله علمی چاپ شده در منابع معتبر برای تایید ادعاهای خود را ندارند. این افراد بشدت در برابر نقدهای دیگران مقاومت می‌کنند. نکته جالب توجه این است که افرادی دنباله‌روی این شیادان هستند که نه‌تنها خود را نمی‌شناسند، بلکه معتقد به «یک شبه ره صد ساله پیمودن» هستند و به این درک نرسیده‌اند که تلاش، تمرین و تغییر زمان‌بر است.
بسیاری از مطالبی که در فضاهای مجازی تولید و منتشر می‌شوند، از لحظا سندیت، منبع، ارجاع، و حتی رابطه بین اجزای مطالب، دروغ و شایعه هستند و افرادی که پشت تولید و پخش آنها قرار دارند، با هدف ایجاد سوگیری در جامعه و بهره‌برداری‌های بعدی خود، این اقدامات رو صورت می‌دهند.
متاسفانه، به دلیل ضعف‌های اساسی در جوامع مختلف در حوزه مهارت‌های دهگانه زندگی (بویژه مهارت خودآگاهی و مهارت تفکر نقادانه) افرادی که با این دروغ‌ها و شبه‌علم‌ها مواجه می‌شوند بخاطر ترس‌های ناخودآگاه از مواجهه با واقعیت درونی خویش، این دروغ‌ها را پذیرا شده و متاسفانه حتی گاه بطور کاملاً ارادی و خودآگاه به اشاعه آنها در جامعه مبادرت می‌کنند.
جمع بندی مهارت تفکر نقادانه
مهارت تفکر نقادانه در حقیقت نوعی از فرآیندهای کارکردهای اجرایی بازداری، انتخاب، و قضاوت در هم ترکیب می‌نماید. به همین دلیل، تفکر نقادانه در قله مهارت‌های زندگی قرار گرفته و رشد و توسعه آن منوط به رشد و فراگیری باقی مهارت‌های دهگانه است.
پژوهش‌های مربوط به عقلانیت (عقلانیت با منطق یکی نیست!) و خردورزی نشان داده‌اند تنها در صورتی که فرد در سیر رشد روانی و شخصیتی خود بتواند به مهارت‌های تفکر نقادانه دست یابد، می‌تواند در سلسله مراتب خردورزی رشد کند.
در ادامه ویدئوی ارائه شده به شکل مختصر به معرفی مهارت تفکر نقادانه (بعنوان دهمین عضو مهارت‌های دهگانه زندگی)، زیربنا، ابعاد، و کاربردهای آنها در عرصه‌های مختلف زندگی، کار و تحصیل می‌پردازد:
(در صورت جذابیت و علاقمندی به موضوع، مطلب را برای دیگران نیز بازنشر فرمایید).
کانال #دکترامیرمحمدشهسوارانی
TELEGRAM:
https://t.me/DrAmirMohammadShahsavarani
INSTAGRAM:
http://bit.ly/IPBSES-Institue
