آزمون‌های روانشناختی

مقدمه

آزمون‌ها و ابزارها نقش بسیار مهمی را در روانشناسی ایفا می کنند. طبق تعریف، آزمون‌های روانشناختی به عنوان ابزارهایی هستند که به روانشناسان و جامعه‌شناسان در شناسایی ویژگی‌های افراد کمک می‌نمایند. در روانشناسی، بجز مواردی که پیمایش مطمح نظر باشد، نظر و تشخیص روانشناس مهمترین عامل نتیجه‌گیری و تصمیم‌گیری است و آزمون تنها ابزاری برای گردآوری شواهد بیشتر و جرح و تعدیل نظر متخصص سلامت روان (همچون نتایج آزمایش تشخیص طبی برای پزشکان) محسوب می شود. متاسفانه امروزه حتی برای بسیاری از روانشناسان، ابزارها و آزمون‌های روانی تصمیم‌گیرنده شده و نقش تصمیم و قضاوت بالینی روانشناسان رو به افول است.

خصوصیات فنی آزمون‌های روانشناختی

پیش از هرگونه استفاده از آزمون‌های روانشناختی، لازم است ویژگی‌ها و اصول روانسنجی آن آزمون کاملاً و با دقت مورد بررسی قراربگیرد. در هر آزمون روانشناختی، ۲ ویژگی مهم باید لحاظ شوند: پایایی (reliability) و اعتبار (validity). منظور از پایایی آزمون، ثبات نتایج آزمون در طول زمان برای یک گروه جمعیتی و نیز شباهت نتایج آزمون درگروه‌های جمعیتی مختلف است. مبحث اعتبار بخش فنی آزمون بوده و بطور کلی به این معناست که آزمون آنچه را که باید بسنجد، بسنجد. در بخش اعتبار، لازم است میزان همخوانی آزمون با سازه نظری، میزان همخوانی آزمون با متغیر(های) مورد سنجش، توان تعمیم دادن نتایج آزمون به سایر گروه‌های جمعیتی، تفاوت نتایج آزمون برای یک متغیر در مقایسه با متغیرهایی که علی الظاهر مشابهند اما از نظر سازه و تعریف متفاوتند، میزان همخوانی نتایج با فرهنگ گروه جمعیتی هدف، و قس علی هذا مورد بررسی قرار گیرند. بنابراین، آزمون‌های محقق‌ساخته، عملاً تنها برای اهداف نظرسنجی و پیمایش در پژوهش‌های مقدماتی (preliminary studies) قابل قبولند. همچنین، شاخص‌های روانسنجی آزمون‌های روانشناختی در صورت خودارجاعی (self-citation؛ فرآیندی که در آن یک محقق به همراه گروه پژوهشی خود پژوهش‌های مختلفی انجام داده و در مقالات بعدی، به مقالات و کارهای قبلی خود ارجاع می دهد) فاقد ارزش عملی بوده و لازم است گروه‌های متفاوتی استانداردسازی و گزارش روانسنجی ابزارها را ارائه نمایند.

یکی مهمترین دلایلی که در حوزه روانشناسی سالانه مقالات و پژوهش‌های بسیاری صورت گرفته و به چاپ می رسند، اما ما در جهتی خلاف شاهد افزایش سطح مشکلات روانشناختی هستیم، استفاده نادرست از ابزارهای روانشناختی و عدم درک پژوهشگر(ان) از چگونگی کاربرد آزمون‌های روانشناختی است.

در آزمون‌های برگردان شده از زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر به زبان و فرهنگ ما مهم است که علاوه بر برگردان درست و مناسب فرهنگی، سازه مورد نظر هم در جامعه هدف و هم در ادبیات ابزار ترجمه شده، ما به ازای معادل داشته باشد.

تقسیم‌بندی آزمون‌های روانشناختی

تقسیم‌بندی‌های آزمون‌های روانشناختی به صورت‌های متعدد، عمدتاً بر اساس اندازه‌گیرنده، نوع محرک مورد سنجش، شیوه سنجش، نوع سنجش، رویکرد تهیه، جامعه هدف آزمون، هدف آزمون، نوع اجرا و محتوای سنجش (آنچه آزمون می سنجد) هستند.

1. از نظر اندازه‌گیرنده به دو بخش خودگزارش‌دهی (فاعلی/ذهنی) و ارزیابی ارزیابان (عینی) تقسیم می شوند.
2. از نظر نوع محرک مورد سنجش شامل آزمون‌های زیستی/فیزیولوژیک، عصب‌-روانشناختی، عملکردی، نحوه تفکر، و رفتاری دسته بندی شده اند.
3. از نظر شیوه سنجش به صورت مستقیم (سنجش متغیر هدف) و غیر مستقیم (سنجش یک عملکرد و استنباط متغیر از آن) گروه‌بندی می شوند.
4. از نظر نوع سنجش، به سه صورت عینی، فرافکن و بینابینی تقسیم می شوند.
5. از نظر رویکرد تهیه آزمون، به دسته‌های نظری و روش تجربی قابل تقسیمند.
6. از نظر جامعه هدف، برخی آزمون‌ها سلامت و برخی آزمون‌ها بالینی محسوب می شوند.
7. از نظر هدف، آزمون‌های پیمایشی، آزمون‌های غربالگری، و آزمون‌های تشخیصی را می توان از هم تفکیک نمود.
8. از نظر نوع اجرا، برخی آزمون‌ها را به صورت گروهی، برخی به صورت فردی و برخی را به هر دو صورت می توان اجرا نمود.
9. از نظر آنچه که آزمون می سنجد، برخی آزمون‌ها به سنجش پیشرفت (مهارت‌های فردی، چه ژنتیک و چه اکتسابی) و برخی دیگر به سنجش استعدادها (پتانسیل‌های فرد برای یادگیری و پیشرفت) می پردازند.

در صورتی که بخواهیم متغیرهای متعدد را بررسی کنیم، این فهرست دسته‌بندی حسب علاقه و زمینه دانش افراد می‌تواند به سمت بی‌نهایت میل کند. هدف عمده از ارائۀ این شیوه‌های دسته‌بندی ساخت‌دهی به ذهنیت افراد در استفاده از آزمون‌های روانشناختی و کسب دانشی پایه برای استفاده درست از ابزارهاست.

همچنین لازم به ذکر است هر آزمون می‌تواند به دسته‌های مختلفی تعلق داشته باشد.

معرفی برخی آزمون‌های روانشناختی

در این بخش به معرفی انواع آزمون‌های روانشناختی پرداخته شده است. می‌توانید در فهرست زیر آزمون‌های مورد نظر خود را جستجو نمایید. با کلیک بر نام هر آزمون، شما به صفحه مربوط به آن هدایت خواهید شد.