روانشناسی شایعه در سازمان ها و جامعه

یکی از حوزه های کمتر شناخته شده در علم روانشناسی، روانشناسی شایعه gossip psychology است. منظور از شایعه حرف ها و سخنانی است که منبع درست و مشخصی ندارند اما بین افراد به صورت حدس ها و گمان هایی پخش می شوند.

به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی روانشناس صنعتی و سازمانی انستیتو رزا مایند IPBSES، شایعه در جوامع و سازمان ها بسته به کارکرد و منبع تولید آنها می تواند سودمند (مفید) و یا مضر باشد. در علم مدیریت management و رهبری سازمانی organizational leadership، رهبران موفق لازم است تسلط کافی بر مبحث روانشناسی شایعه داشته باشند.

در جوامع به ویژه وضعیت های پر ابهام که اساس رفتار گله ای را تشکیل می دهند، وجود شایعه خطرات بالقوه و بالفعل زیادی داشته و به شدت منجر به دامن زدن به رفتار گله ای در بین مردم خواهد شد.

منظور از شایعه از دیدگاه علمی چیست؟

منظور از شایعه یک گزاره ویژه و گمانی است که ملاک های اطمینان بخش رسیدگی در وجود آن، وجود نداشته باشد که معمولاً به صورت شفاهی از فردی به فرد دیگر انتقال می ‌یابد. اصولاً شایعه شامل اخبار و اطلاعات تحریف شده، نادرست یا تایید نشده ای می باشد که از طریق منابع نامطمئن پخش می گردد.

به نظر می ‌رسد که دو شرط اهمیت importance و ابهام ambiguity در انتقال شایعه، قانون اصلی شایعه را توضیح دهد. بدین معنا که فرمول حدت و شدت شایعه را می ‌توان به این صورت تعریف کرد که میزان رواج شایعه تقریباً برابر با حاصل ضرب اهمیت در ابهام موضوع مطروحه در آن شایع است.

در علم ارتباطات communication science، شایعه را گفتمان ‌های غیررسمی و نامعتبر و در نتیجه نهایی اطلاعات وارسی نشده می ‌دانند که در چند مرحله در چارچوب نظام ارتباطی پرورانده شده ‌است.

در سیر رواج شایعه، از آنجایی که اطلاعات در هر مرحله دست به دست شده ‌است، اغلب تحریفاتی در آ‌ن صورت می‌ گیرد. ممکن است بعد از چندین بار تحریف، محصول نهایی به کلی با آنچه در ابتدای کار منتقل شده متفاوت باشد. «هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی ‌توانند اطلاعات موثقی بدست آورند، مستعد پذیرش شایعه ‌ها می ‌شوند.

اهمیت شایعه از نظر روانشناختی و اجتماعی به چه دلیل است؟

رواج شایعه ها نشانگر زود باوری مردم و ظرفیت آنها برای تن دادن به تلقین و همچنین همراهی با جمع است. یکی از دلایل اهمیت بررسی شایعه‌ ها این است که مشخص شود که در نهایت چه کسی از رواج این شایعه سود می‌ برد.

این امر برای درک منشأ این شایعه‌ ها سودمند است. البته ممکن است یک شایعه، ناشی از شوخی ساده فرد یا افرادی باشد که شایعه پراکنیِ آنها به گونه ای کاملاً تصادفی و از حسب اتفاق فراگیر شده است.

دیگر اهمیت شایعه ‌ها در این است که، رواج یک شایعه می ‌تواند اطلاعاتی از میزان زود باوری مردم آن جامعه نسبت به خبری که شک‌ برانگیز و اثبات‌ نشده‌ است، در اختیار کارشناسان و همچنین دستگاه‌ های اطلاعاتی و امنیتی یک کشور گذاشته و در زمان بحران یا در چهارچوب جنگ‌ های روانی و رسانه ‌ای برایشان مفید باشد. این کاربرد شایعه در روانشناسی نظامی به میزان زیادی مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.  شایعه‌ های سیاسی می ‌توانند گاه برای یک حکومت خطرناک باشند، گاهی مفید و گاهی هم بی ‌آزار.

معنا و منظور از روانشناسی شایعه چه چیزی است؟

روانشناسی شایعه به مطالعه و تحلیل شایعات و افسانه های رواج دار در جامعه و تأثیر آنها بر رفتار و افکار افراد می پردازد. این حوزه از روانشناسی به بررسی علل و مکانیسم های شایعه پرداخته و سعی در پیشگیری از گسترش آنها و اصلاح نگرش های افراد نسبت به آنها دارد. در این حوزه، مسائلی مانند شایعه پراکنی، تأثیر شایعات بر اعتماد به نفس و خودشناسی، تأثیر شایعات در تصمیم گیری و تأثیر آنها بر روابط اجتماعی بررسی می شوند

روانشناسی شایعه به مطالعه روش های شناسایی و رد شایعات و افسانه های رواج دار در جامعه می پردازد. در این حوزه، تلاش برای شناسایی عواملی که باعث گسترش شایعات می شوند، از جمله انتشار شایعات توسط رسانه ها و شبکه های اجتماعی، بررسی تأثیرات منفی شایعات بر افراد و جامعه، و ارائه راهکارهایی برای مقابله با شایعات و رد آنها قرار دارد.

برای مثال، در مورد تأثیرات منفی شایعات بر افراد، مطالعات نشان داده است که شایعات می توانند باعث کاهش اعتماد به نفس و خودشناسی فرد شوند و حتی ممکن است باعث تحلیل اشتباه و تصمیمات نادرست شود. در این حوزه، راهکارهایی مانند اطلاع رسانی صحیح و دقیق، ترویج فرهنگ اطلاع رسانی و توسعه مهارت های ارتباطی برای مقابله با شایعات و رد آنها پیشنهاد می شود.

به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی روانشناس انستیتو رزا مایند IPBSES، روانشناسی شایعه و جامعه شناسی شایعه به عنوان دو حوزه مرتبط با یکدیگر، به بررسی تأثیر شایعات بر رفتار و افکار افراد و جامعه، و ارائه راهکارهایی برای مقابله با شایعات و رد آنها می پردازند.

تمرکز پژوهشگران در بررسی روانشناختی شایعه

روانشناسی شایعه به بررسی عوامل روانی و اجتماعی مرتبط با گسترش و پذیرش شایعات توسط افراد و جامعه می پردازد. بر اساس این حوزه، شایعات معمولاً به دلیل نیاز افراد به دانستن و درک رویدادها و اتفاقاتی که در دور و برشان رخ می دهد، شکل می گیرند. همچنین، شایعات می توانند به عنوان یک وسیله برای کنترل و تحکم در جامعه، به کار گرفته شوند.

با توجه به اینکه شایعات می توانند باعث تحلیل اشتباه و تصمیمات نادرست شوند، روانشناسان تلاش می کنند تا عواملی که باعث پذیرش شایعات توسط افراد می شوند، شامل نگرانی، عدم اطمینان، خودپنداره منفی negative self-concept و اعتقاد به اینکه دیگران هم شایعات را باور می کنند، شناسایی شوند.

با توجه به این عوامل، راهکارهایی مانند اطلاع رسانی صحیح و ترویج فرهنگ اطلاع رسانی دقیق و علمی، می تواند به عنوان راهکارهای مؤثر برای کاهش پذیرش شایعات توسط افراد مورد استفاده قرار گیرد.

اهداف روانشناسی شایعه در سطوح اجتماعی

در کل، روانشناسی شایعه به بررسی عوامل روانی و اجتماعی مرتبط با گسترش و پذیرش شایعات توسط افراد و جامعه می پردازد و ارائه راهکارهایی برای کاهش پذیرش شایعات و افزایش اطلاعات صحیح و دقیق در جامعه را مد نظر دارد.

طبق سر فصل های درسی، تخصصی و کاری، اهداف زیر به عنوان رئوس فعالیت متخصصان در حوزه پیچیده روانشناسی شایعه شناخته شده اند:

• شناسایی عوامل روانی و اجتماعی مرتبط با گسترش و پذیرش شایعات توسط افراد و جامعه.
• ارائه راهکارهایی برای کاهش پذیرش شایعات توسط افراد و افزایش اطلاعات صحیح و دقیق در جامعه.
• کمک به جامعه در تحلیل صحیح رویدادها و اتفاقات و جلوگیری از تصمیمات نادرست بر اساس شایعات.
• بهبود روابط اجتماعی در جامعه با کاهش تأثیر شایعات بر روابط بین افراد.
• ترویج فرهنگ اطلاع رسانی دقیق و علمی در جامعه.

کاربردهای روانشناسی شایعه در سطوح سازمانی و اجتماعی

با توجه به سر فصل ها و رئوس فعالیت روانشناسان در حوزه شایعه، می توان کاربردهای سازمانی و اجتماعی زیر را برای روانشناسی در حوزه شایعه در نظر گرفت:

بهبود روابط اجتماعی:

با کاهش تأثیر شایعات بر روابط افراد، روابط اجتماعی بهبود می‌ یابد.

پیشگیری از تصمیمات نادرست:

با تحلیل صحیح رویدادها و اتفاقات، تصمیمات نادرست بر اساس شایعات جلوگیری می ‌شود.

افزایش اطلاعات صحیح و دقیق:

با کاهش پذیرش شایعات توسط افراد، اطلاعات صحیح و دقیق در جامعه افزایش می ‌یابد.

بهبود سلامت روانی:

با شناسایی عوامل روانی و اجتماعی مرتبط با گسترش و پذیرش شایعات، سلامت روانی بهبود می ‌یابد.

ترویج فرهنگ اطلاع‌ رسانی دقیق و علمی:

با ترویج فرهنگ اطلاع ‌رسانی دقیق و علمی، جامعه به سمت اطلاعات صحیح و دقیق حرکت می ‌کند.

تحقیقات و پژوهش های در زمینه ابعاد روانشناختی شایعات

تحقیقات در این زمینه به دنبال شناسایی راهکارهایی هستند که باعث کاهش پذیرش و گسترش شایعات در جامعه شوند. به عنوان مثال، آموزش به دانش ‌آموزان و جامعه در مورد تفکر انتقادی، ترویج فرهنگ اطلاع‌ رسانی دقیق و علمی، استفاده از رسانه‌ های معتبر و ارائه اطلاعات صحیح و دقیق در جامعه می ‌تواند به کاهش پذیرش شایعات کمک کند.

مهمترین ابعاد پژوهشی و تحقیقی در روانشناسی شایعه عبارتند از:

عوامل اجتماعی:

شایعات در جامعه به دلیل تأثیرات اجتماعی مختلفی مانند فشار گروهی، تمایل به تأیید دیگران و تأثیر گرفتن از نمونه‌ های اجتماعی پذیرفته می‌ شوند.

عوامل روانی:

شایعات ممکن است به دلیل تأثیرات روانی مانند ترس، نگرانی و تمایل به پذیرش خبرهای ترسناک پذیرفته شوند.

عوامل فرهنگی:

فرهنگ و اعتقادات مختلف ممکن است باعث پذیرش و گسترش شایعات در جامعه شوند.

عوامل رسانه ‌ای:

رسانه‌ ها ممکن است با پخش خبرهای نادرست و شایعات، باعث پذیرش و گسترش آنها در جامعه شوند.

عوامل سیاسی:

در برخی موارد، شایعات به دلیل تأثیرات سیاسی و اهداف خاصی پذیرفته می ‌شوند.

آموزش در حوزه روانشناسی شایعه

به طور کلی، آموزش در روانشناسی شایعه می ‌تواند به کاهش پذیرش و گسترش شایعات در جامعه کمک کند. با ترویج تفکر انتقادی و تحلیل منطقی اطلاعات، افراد قادر خواهند بود تا شایعات را بررسی کنند و به دلایل علمی و منطقی آنها پاسخ دهند. همچنین، با ترویج رسانه‌ های معتبر و اطلاع ‌رسانی دقیق و علمی، افراد قادر خواهند بود تا از شایعات و خبرهای نادرست جلوگیری کنند.

به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی جامعه شناس و روانشناس رزا مایند، آموزش در روانشناسی شایعه می ‌تواند به دو صورت انجام شود: آموزش به دانش ‌آموزان و دانشجویان و آموزش به جامعه.

الف) آموزش در محیط های آموزشی:

آموزش به دانش‌ آموزان و دانشجویان می ‌تواند با استفاده از برنامه‌ های آموزشی مناسب و ترویج تفکر انتقادی critical thinking صورت گیرد. در این برنامه‌ ها، دانش ‌آموزان و دانشجویان با مفاهیمی مانند منابع قابل اعتماد، بررسی دقیق ادعاها و تحلیل منطقی اطلاعات آشنا می ‌شوند.

همچنین، با ترویج تفکر انتقادی، دانش ‌آموزان و دانشجویان قادر خواهند بود تا شایعات را بررسی کنند و به دلایل علمی و منطقی آنها پاسخ دهند.

ب) آموزش در سطح جامعه:

آموزش به جامعه نیز می ‌تواند با استفاده از رسانه‌ های مختلف صورت گیرد. در این راستا، رسانه ‌های معتبر و اطلاع‌ رسانی دقیق و علمی باید ترویج شود. همچنین، برنامه‌ های آموزشی در تلویزیون و رادیو می ‌توانند به جامعه کمک کند تا با مفاهیمی مانند منابع قابل اعتماد، تحلیل منطقی ادعاها و تفکر انتقادی آشنا شوند.

نکته بسیار مهم اعتماد، وضوح، صداقت و دقت منابع ارائه اطلاعات است. کارشناسان و متخصصانی که با پرداخت پول در برنامه های رسانه ها شرکت می کنند و یا بخشی از ماشین های پروپاگاندا هستند، با ارائه اطلاعات سوگیرانه و نادرست منجر به کاهش شدید اعتماد اجتماعی social trust و خنثی شدن نقش مثبت و کاهنده رسانه ها در حوزه شایعه خواهند شد.