توانبخشی عصبی شناختی یکی از حوزه های نوین در عصب روانشناختی است که به عنوان بخشی از کاربردهای پیچیده و اثر بخش روانشناسی شناخته می شود. امروزه توانبخشی عصبی شناختی حتی در بسیاری از موارد جای نوروتراپی neurotherapy را نیز گرفته است.
به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناس انستیتو رزا مایند IPBSES، توانبخشی عصبی شناختی یک روش درمانی ترکیبی در حوزه نوروساینس است که با استفاده از تمرینات شناختی cognitive exercise، تغذیه nutrition، ورزش physical exercise و داروهای غیر نسخه ای over-the-counter medication که برای بهبود عملکرد مغز brain و حافظه memory استفاده می شوند، به افراد کمک می کند تا عملکرد شناختی خود را بهبود بخشند.
روش درمانی توانبخشـی عصبی شناختی برای افرادی که نقایص شناختی cognitive impairments دارند، مانند افرادی که دچار ناتوانی یادگیری learning disabilities، افسردگی depression، اضطراب anxiety، بی خوابی insomnia و یا بیماری های عصبی neurological disease هستند، سودمند می باشند.
توانبخشی عـصبی شناختی به عنوان یک روش غیر دارویی، درمان بسیاری از مشکلات و نقایص شناختی را بهبود می بخشد و به افزایش کیفیت زندگی quality of life فرد کمک می کند.
کلیات و تعریف توانبخشی عصبی شناختی
توانبخشی عصبی شناختی به عنوان یک روش درمانی جدید، بهبود عملکرد شناختی و حافظه را به دست می آورد. این روش درمانی برای افرادی که مشکلات شناختی دارند، مانند افرادی که دچار ناتوانی یادگیری، افسردگی، اضطراب، بی خوابی و یا بیماری های عصبی هستند، مفید است.
به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناس انستیتو IPBSES، توانبخشی عصبی شناختی با استفاده از تمرینات شناختی، تغذیه، ورزش و داروهایی که برای بهبود عملکرد مغز و حافظه استفاده می شوند، به افراد کمک می کند تا عملکرد شناختی خود را بهبود بخشند. این روش درمانی برای افزایش کیفیت زندگی فرد نقش مهمی دارد.
تمرینات شناختی شامل تمرینات حافظه، تمرینات توجه و تمرینات انعطاف پذیری شناختی است. تغذیه مناسب و مصرف مواد غذایی با خاصیت های خاص نیز بهبود عملکرد شناختی را به دنبال دارد. ورزش نیز به عنوان یک روش موثر در بهبود عملکرد شناختی شناخته شده است.
درمان با داروهایی که برای بهبود عملکرد مغز و حافظه استفاده می شوند، نیز به عملکرد شناختی کمک می کند. البته منظور از دارو، به طور معمول موارد بدون نسخه و مکمل های پایه برای تسهیل متابولیسم اعصاب هستند. این داروها شامل مواد معدنی، ویتامین ها و مواد مغذی هستند.
توانبخشی عصبی شناختی به عنوان یک روش غیر دارویی non-pharmaceutical، میزان اثر درمان بسیاری از مشکلات شناختی cognitive deficiencies را بهبود می بخشد و به افزایش کیفیت زندگی QOL فرد کمک می کند. برای استفاده از این روش درمانی، بهتر است با روانشناس/ مشاور خود مشورت کنید.
اصول و مبانی توانبخشی عصبی شناختی چیست؟
اصول و مبانی توانبخشی عصبی شناختی شامل تمرینات شناختی، تغذیه، ورزش و داروهایی هستند که برای بهبود عملکرد مغز و حافظه استفاده می شوند. این روش درمانی برای افرادی که مشکلات شناختی دارند، مانند افرادی که دچار ناتوانی یادگیری، افسردگی، اضطراب، بی خوابی و یا بیماری های عصبی هستند، مفید است. البته امروزه دامنه کاربردهای توانبخشی های عصبی شناختی به حوزه های سازمانی و آمادگی برای کنکور و نیز ورودی مدارس استعدادهای درخشان نیز رسیده اند.
تمرینات شناختی شامل تمرینات حافظه، تمرینات توجه و تمرینات انعطاف پذیری شناختی cognitive flexibility است. این تمرینات باعث بهبود قابل توجه عملکرد مغز و حافظه می شوند. تغذیه مناسب suitable nutrition نیز باعث بهبود عملکرد شناختی می شود. مصرف مواد غذایی با خاصیت های خاص، مانند مواد غذایی حاوی آنتی اکسیدان ها antioxidant، امگا ۳ و ۶ و ویتامین ها، به عملکرد شناختی کمک می کند.
ورزش physical exercise نیز به عنوان یک روش موثر در بهبود عملکرد شناختی شناخته شده است. ورزش باعث افزایش جریان خون در مغز و تحریک فعالیت های عصبی می شود که باعث بهبود عملکرد شناختی می شود.
اهداف و دلایل استفاده از تکنیک های توانبخشی عصبی شناختی چیستند؟
توانبخشی عصبی و شناختی به عنوان یکی از کاربردهای نوین عصب روانشناسی مطرح شده است. دلایل متعددی برای استفاده از تکنیک های این نوع خاص از توانبخشی ارائه شده اند که حسب حوزه تخصصی و رشته های فعالیت عصب روانشناسان متفاوت می باشند.
به طور کلی اهداف و دلایل مشترک و اصلی استفاده از توانبخشی عصبی شناختی عبارتند از:
الف) بهبود عملکرد شناختی:
توانبخشی عصبی شناختی باعث بهبود عملکرد شناختی، افزایش تمرکز و توجه، افزایش حافظه و تسهیل یادگیری learning می شود.
ب) کاهش ناتوانی یادگیری:
توانبخشی عصبی شناختی به فرد کمک می کند که بهتر یاد بگیرد و ناتوانی یادگیری را کاهش دهد.
پ) کاهش اضطراب و افسردگی:
توانبخشی عصبی شناختی باعث کاهش اضطراب anxiety و افسردگی depressive disorders می شود و به فرد کمک می کند تا با مشکلات روبرو شده و آنها را مدیریت کند.
ت) بهبود خواب:
توانبخشی عصبی شناختی باعث بهبود خواب sleep improvement و کاهش بی خوابی insomnia می شود.
ث) بهبود بیماری های عصبی:
توانبخشی عصبی شناختی به فرد کمک می کند که با بیماری های عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون مقابله کند و عملکرد شناختی خود را بهبود بخشد.
ج) افزایش کیفیت زندگی:
توانبخشی عصبی شناختی به فرد کمک می کند که بهبود عملکرد شناختی cognitive functioning خود را تجربه کند و این باعث افزایش کیفیت زندگی QOL او می شود.
کاربردهای عمده توانبخشی عصبی شناختی چه هستند؟
با توجه به هدف هایی که در بخش قبل در مورد توانبخشـی عصبی شناختی بیان شد، کاربردهای توانبخشی عصبی شناختی عبارتند از:
الف) درمان بیماری های عصبی:
توانبخشی عصبی شناختی به عنوان یکی از روش های درمانی برای بیماری های عصبی مانند آلزایمر Alzheimer’s disease، پارکینسون Parkinson’s disease، صرع epilepsy و اختلالات خلقی mooed disorders و رفتاری behavioral disorders استفاده می شود.
ب) بهبود عملکرد تحصیلی و شغلی:
توانبخشی عصبی شناختی به فرد کمک می کند تا عملکرد تحصیلی educational و شغلی occupational خود را بهبود بخشد و بهترین نتایج را در کار و تحصیلات خود بگیرد.
پ) کاهش اضطراب و افسردگی:
توانبخشی عصبی شناختی به عنوان یک روش درمانی برای کاهش اضطراب و افسردگی استفاده می شود.
ت) بهبود و اصلاح الگوهای خواب:
توانبخشی عصبی شناختی باعث بهبود خواب و کاهش بی خوابی می شود. در نتیجه، منجر به کاهش احتمال ابتلا به آلزایمر و افزایش طول عمر خواهد شد.
ث) بهبود بازده عملکردی فکری و بدنی:
توانبخشی عصبی شناختی به فرد کمک می کند تا بازده عملکردی خود را بهبود بخشد و بهترین نتایج را در ورزش و فعالیت های روزمره خود بگیرد.
ج) کاهش خطر ابتلا به بیماری های عصب شناختی:
توانبخشی عصبی شناختی به فرد کمک می کند که با تمرینات منظم، خطر ابتلا به بیماری های عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون را کاهش دهد. دلیل این امر در کنار بهبود الگوهای خواب، فعالیت مداوم مدارهای مغزی به صورت کل گرا holistic است که مسیرهای جدید عصبی تولید نموده و حتی منجر به عصب زایی neurogenesis نیز می گردد.
کاربردهای توانبخشی عصبی شناختی در مدیریت منابع انسانی سازمان ها
تکنیک های توانبخشی های عصبی شناختی امروزه در حوزه های سازمانی به میزان بسیار زیادی مورد استفاده قرار می گیرند. نیروی انسانی هر سازمان به عنوان سرمایه های اصلی آن محسوب شده و در نتیجه، استفاده از تکنیک های توانبخـشی عصبی شناختی می تواند منجر به افزایش بهره وری آن سازمان به صورت های زیر گردد.
الف) بهبود عملکرد کارکنان:
توانبخشی عصبی شناختی به کارکنان کمک می کند تا عملکرد خود را بهبود بخشند و برای انجام وظایف خود بهتر آماده شوند.
ب) کاهش استرس و اضطراب در محیط کار:
توانبخشی عصبی شناختی به کارکنان کمک می کند تا با استفاده از تمرینات منظم، استرس و اضطراب خود را کاهش دهند و در محیط کار بهتر عمل کنند.
پ) افزایش تمرکز و توجه:
توانبخشی عصبی شناختی به کارکنان کمک می کند تا تمرکز و توجه خود را بهبود بخشند و در انجام وظایف خود موفق تر باشند.
ت) بهبود روابط اجتماعی:
توانبخشی عصبی شناختی به کارکنان کمک می کند تا روابط اجتماعی خود را بهبود بخشند و در محیط کار بهتر با همکاران و مدیرانشان ارتباط برقرار کنند.
کاربردهای توانبخشی عصبی شناختی برای دانش آموزان در مدارس و برای کنکور چیست؟
امروزه تحصیلات به عنوان بخشی جدایی ناپذیر در فرآیندهای جامعه پذیری ثانویه secondary socialization شناخته می شوند. در حقیقت می توان گفت فرهنگ به واسطه تحصیلات به شکلی کاملاً مستقیم می تواند به نسل های آینده منتقل گردد.
به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی جامعه شناس انستیتو رزا مایند، برای آن که بتوانیم فرهنگ را به درستی به نسل های آتی انتقال دهیم، لازم است که توانایی های یادگیری نسل آتی را به سطح بهینه مطلوب desired optimum level برسانیم.
در این زمینه توانبخشی عصبی شناختی به دانش آموزان می تواند در آموزش و یادگیری بسیار مفید باشد. برخی از کاربردهای توانبخشی عصبـی شناختی برای دانش آموزان در مدارس و برای کنکور عبارتند از:
الف) بهبود حافظه:
توانبخشی عصبی شناختی می تواند به دانش آموزان کمک کند تا حافظه خود را بهبود بخشند و بهتر بتوانند اطلاعات را به خاطر بسپارند.
ب) بهبود تمرکز:
توانبخشی عصبی شناختی می تواند به دانش آموزان کمک کند تا تمرکز خود را بهبود بخشند و بهتر بتوانند درس بخوانند.
پ) بهبود مهارت های مطالعه:
توانبخشـی عصبی شناختی می تواند به دانش آموزان کمک کند تا مهارت های مطالعه خود را بهبود بخشند و بهتر بتوانند درس بخوانند.
ت) کاهش استرس:
توانبخشی عصبـی شناختی می تواند به دانش آموزان کمک کند تا استرس stress خود را کاهش دهند و بهتر بتوانند درس بخوانند.
ث) بهبود مهارت های ارتباطی:
توانبخشی عصبی شـناختی می تواند به دانش آموزان کمک کند تا مهارت های ارتباطی خود را بهبود بخشند و بهتر بتوانند با همکلاسی ها و معلم خود ارتباط برقرار کنند.
ج) بهبود عملکرد در کنکور:
توانبخشی عـصبی شناختی می تواند به دانش آموزان کمک کند تا عملکرد خود در کنکور را بهبود بخشند و بهترین نتیجه را بگیرند.
به این صورت که در مدت زمان کمتر حجم بیشتری از مطالب را بتوانند به حافظه بسپارند و در عین حال نیز نیاز به تکرار و تمرین آنها بسیار کمتر خواهد شد. همچنین طبق پژوهش های متعدد، توانبخشی های عصبی منجر به افزایش ماندگاری مطالب یاد گرفته شده در حافظه و کند شدن سرعت فراموشی می گردد.
کاربرد توانبخشی عصبی شناختی در ورزش های قهرمانی و تیم های ورزشی
توانبخشی عصبی شناختی برای ورزشکاران تیم های ورزشی می تواند به عنوان یک ابزار مفید برای بهبود عملکرد ورزشکاران در مسابقات قهرمانی و تیم های المپیک استفاده شود. این تکنیک ها به طور خاص برای ورزشکارانی که در شرایط استرس ذهنی mental stress قرار دارند، مفید هستند.
همچنین، با توجه به افزایش سرعت پردازش مغزی، مدت زمان یادگیری مهارت ها در ورزشکاران به شکل معناداری کاهش می یابد. این امر به معنای کاهش هزینه ها برای تربیت ورزشکاران، تسریع مدال آوری، و افزایش قهرمانی های تیم های ورزشی در مسابقات است.
برخی از کاربردهای توانبخـشی عصبی شناختی برای ورزشکاران تیم های ورزشی عبارتند از:
الف) بهبود هماهنگی فردی و تیمی:
توانبـخشی عصبی شناختی می تواند به ورزشکاران تیم های ورزشی کمک کند تا بهتر با یکدیگر هماهنگ شوند. این تکنیک ها به ورزشکاران کمک می کنند تا بهتر از هماهنگی در زمان بازی استفاده کنند.
همچنین، در تمرینات مرتبط با هماهنگی های بدنی اندام های دیستال distal همچون هماهنگی دست و پا به ویژه برای ورزشکارانی که نیازمند انجام حرکات ظریف و پیچیده هماهنگ می باشند (همچون اجرای فرم های تای چی و چی گونگ، رشته های رزمی ووشو و کاراته و رقص) نقش مثبت توانبخشی های عصبی شناختی به اثبات رسیده اند.
ب) بهبود اعتماد به نفس:
اعتماد به نفس self-confidence بالا می تواند به ورزشکاران تیم های ورزشی کمک کند تا بهتر در طول بازی عمل کنند. توانبخشی عصبی شناختی می تواند به ورزشکاران کمک کند تا اعتماد به نفس خود را بهبود بخشند و بهتر بتوانند در بازی عمل کنند.
پ) بهبود هوش تاکتیکی:
هوش تاکتیکی بالا می تواند به ورزشکاران تیم های ورزشی کمک کند تا بهتر در طول بازی عمل کنند. توانبخشی عصبی شناختی می تواند به ورزشکاران کمک کند تا هوش تاکتیکی خود را بهبود بخشند و بهتر بتوانند در بازی عمل کنند.
ت) بهبود مهارت های اجتماعی:
مهارت های اجتماعی social skills بالا می توانند به ورزشکاران تیم های ورزشی کمک کنند تا بهتر با یکدیگر همکاری کنند. توانبـخشی عصبی شناختی می تواند به ورزشکاران کمک کند تا مهارت های اجتماعی خود را بهبود بخشند و بهتر بتوانند در بازی عمل کنند.
ث) بهبود تعامل با مربی:
توانـبخشی عصبی شناختی می تواند به ورزشکاران تیم های ورزشی کمک کند تا بهتر با مربی خود همکاری کنند. این تکنیک ها به ورزشکاران کمک می کنند تا بهتر با مربی خود ارتباط برقرار کنند و بهتر بتوانند در بازی عمل کنند.
روش های پژوهش در حوزه توانبخشی عصبی شناختی چه هستند؟
روش های تحقیق در توانبـخشی عصبی شناختی شامل مطالعات آزمایشگاهی، مطالعات کاربردی، مطالعات موردی و مطالعات کنترل شده هستند.
الف) مطالعات آزمایشگاهی:
در این نوع تحقیق، اثرات تمرینات عصبی شناختی بر عملکرد شناختی فرد با استفاده از آزمون های استاندارد شناختی standard cognitive tests مورد بررسی قرار می گیرد.
ب) مطالعات کاربردی:
در این نوع تحقیق، تاثیر تمرینات عصبی شناختی بر عملکرد شناختی فرد در شرایط واقعی کاربردی مورد بررسی قرار می گیرد.
پ) مطالعات موردی:
در این نوع تحقیق، یک فرد یا گروه کوچک از افراد با شرایط خاص و نیازهای خاص برای توانبخشـی عصبی شناختی مورد بررسی قرار می گیرند.
ت) مطالعات کنترل شده:
در این نوع تحقیق، گروه های کنترل شده با گروه های مورد بررسی مقایسه می شوند تا تاثیر تمرینات عصبی شناختی بر عملکرد شناختی فرد را بررسی کنند.
از دیگر روش های تحقیق در توانبخشی عصبی شناختی می توان به مطالعات طولی longitudinal، مطالعات با دیدگاه کمّی و کیفی mixed method و مطالعات تجربی empirical studies اشاره کرد.
روش های آموزش توانبخشی عصبی شناختی چگونه اند؟
در توانبخشی عصبـی شناختی تکنیک های متعددی برای آموزش به افراد وجود دارند. روش های اصلی آموزش در توانبـخشی عصبی شناختی شامل موارد زیر می باشند:
الف) آموزش توجه:
در روش های آموزش توجه attention training، فرد با تمرین هایی که بر روی تمرکز concentration و توجه تمرکز attention focus دارند، توانایی خود را در تمرکز و توجه بهبود می بخشد.
ب) آموزش حافظه:
در روش های تقویت حافظه memory facilitation، فرد با تمرین هایی که بر روی حافظه کار می کنند، توانایی خود را در حفظ و بازخوانی اطلاعات recognition بهبود می بخشد.
پ) آموزش پردازش سریع:
در روش های آموزش پردازش سریع fast processing، فرد با تمرین هایی که بر روی پردازش سریع اطلاعات تمرکز دارند، توانایی خود را در پردازش سریع اطلاعات بهبود می بخشد.
ت) آموزش مهارت های اجتماعی:
در این روش، فرد با تمرین هایی که بر روی مهارت های اجتماعی social skills مانند تفکر انتقادی critical thinking و مهارت های ارتباطی communication skills تمرکز دارند، توانایی خود را در ارتباط با دیگران بهبود می بخشد.
ث) آموزش استرس مدیریت:
در این روش، فرد با تمرین هایی که بر روی مدیریت استرس stress management تمرکز دارند، توانایی خود را در مقابله با استرس و فشارهای روزمره بهبود می بخشد.
ج) آموزش تفکر خلاق:
در این روش، فرد با تمرین هایی که بر روی تفکر خلاق creative thinking تمرکز دارند، توانایی خود را در ایده پردازی و حل مسائل بهبود می بخشد.
آیا توانبخشی عصبی شناختی برای افزایش هوش مناسب است؟
هدف اصلی در تکنیک های متعدد توانبـخشی عصبی شناختی بهبود عملکرد مغز و توانایی های شناختی فرد است. به عنوان مثال، افزایش توجه و تمرکز، حافظه، پردازش سریع اطلاعات، تفکر خلاق و مهارت های اجتماعی. در کنار این هدف اصلی، هدف های دیگر درمانی از آموزش های توانبخشی عصـبی شناختی کمک به بهبود کیفیت زندگی فرد با بیماری های مغزی و عصب شناختی همچون بیماری های دمانس آلزایمر و پارکینسون، است.
بنابراین می توان به جرات بیان داشت در صورت ترسیم خط پایه base line مناسب و داشتن اهداف و توقعات واقعی، می توان به تقویت مهارت های هوشی در معنای افزایش توان یادگیری فرد، امید داشت.
اما به گفته دکتر امیر محمد شهسوارانی عصب روانشناسی IPBSES، باید توجه داشت که هوش IQ فرد به عوامل مختلفی از جمله ژنتیک، محیط زیست و تجربیات زندگی وابسته است. در این زمینه توانبـخشی عصبی شناختی نمی تواند به تنهایی عامل اصلی افزایش هوش باشد. هدف اصلی توانبـخشی عصبی شناختی، بهبود عملکرد مغز و توانایی های شناختی فرد است.